گنجینه نسخ خطی و چاپ سنگی ارومیه پژوهشگران را فرا می خواند

به گزارش ایرنا بخش نسخ خطی و چاپ سنگی این مجموعه کم نظیر به 163 نسخه خطی، 362 کتاب چاپ سنگی و 212 کتاب چاپ سربی به زبان های فارسی، عربی و ترکی مجهز بوده و 125 کتاب چاپ سربی این مجموعه نیز به زبان های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی و ارمنی در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
منابع این بخش در موضوعات فقه، فلسفه، کلام، عرفان، تاریخ، ادعیه، ادبیات، طب، نجوم، ریاضی و به ویژه آثاری از فولکلور منطقه و از نویسندگان بنام کشوری و بومی نگهداری می شود.
نسخه های خطی یادآور هنر، ابتکار، دانش، بینش، صنعت، پشتکار، تعقل، تدبر و صبوری ایرانی است که با صرف دقت و حوصله شب های طولانی را در زیر نور ضعیف چراغ پیه سوز صبح می کردند؛ آنان کتابت و صحافی نسخه های خطی را با چنان ظرافتی انجام می دادند تا خطوط و سطور آنها علاوه بر یکنواختی در رنگ پردازی و اندازه، از زیبایی خیره کننده ای نیز برخوردار شود.
علی صفری آق قلعه در کتاب 'نسخه شناخت' تعریف دقیقی از نسخه های خطی بدین گونه ارائه کرده است:' نسخه خطی عبارت است از هر دست نوشته که دارای ساختار ظاهری کتاب باشد، در مورد زمان نگارش و کتابت نسخه ها هیچ محدوده ای وجود ندارد چنانکه بسیاری از آثار پدید آمده در اواخر دوره قاجار امروزه برای ما حکم نسخه خطی را دارد؛ حتی دست نویس ها و آثار جدیدتر نیز همین حکم را دارد.'
یک پژوهشگر تاریخ با اشاره به اینکه یکی از ذخایر گران بهای این مرز و بوم که حاوی مطالب دست اول بوده نسخه های خطی است، بیان کرد: پس از جنگ های صلیبی وقتی کلیسا متوجه شد نمی توان با جنگ بر مسلمان ها غلبه پیدا کرد، کتاب های خطی را غارت و همچنین شتر شتر آنها را از مسلمانان خریداری کرد.
طاهر شفیع پور با اشاره به اینکه بسیاری از منابع ارزنده مورد نیاز برای محققان ایرانی هم اینک در کشورهای اروپایی نگهداری می شود، افزود: در صورت نبود توجه کافی در صیانت از این منابع، چه بسا پژوهشگران ما برای تحقیق درباره نسخ خطی چون اشعار مثنوی معنوی مولوی به مراکز خارج از کشور مراجعه نمایند.
وی با بیان اینکه ارزش نسخ خطی به قدمت، موضوع، نقش و نگار، خوشنویسی و همچنین به امضا آخر صفحه یا اول آن بستگی دارد، اضافه کرد: این نسخه ها نماد ملیت و هویت ایرانی بوده و به دلیل انحصاری بودن از اهمیت خاصی در تحقیق برخوردار است و منبع دست اول پژوهشگران محسوب می شود.
یک محقق اسناد تاریخی نیز گفت: مطالعه و استفاده از نسخه های خطی نشان می دهد به چه علت داشته های ما جای خود را به کمبود های ما داده است.
خلیل مستوفی با اشاره به اینکه می توان آثار شخصیت های منطقه را با استفاده از نسخه های خطی شناسایی کرد، افزود: بررسی این منابع ظرفیت ها و هویت تاریخی منطقه را به خوبی به ما نشان داده و به عنوان منابع جامع به صورت کامل ما را با ماهیت و اصالت مطالب و موضوع ها آشنا می کند.
وی با بیان اینکه مطالعه نسخ خطی ما را با انواع مختلف خطوط آشنا می کند، ادامه داد: ظاهرا در گذشته 6 کاتب در ارومیه وجود داشته است که از آن میان می توان به 'عبدالجبار' و 'میر شفیع' اشاره کرد.
به گفته مستوفی از دوره های صفوی و تیموری اسناد و نسخه های خطی زیادی هنوز در دست مردم است که با فرهنگ سازی در زمینه اهمیت و کاربرد نسخه های خطی می توان صاحبان آنها را به اهدای این نسخ به کتابخانه های عمومی تشویق کرد.
یک پژوهشگر تاریخ دیگر نیز با اشاره به اینکه از حدود یکهزار سال پیش انتقال علم و فکر غالبا با استفاده از نسخه های خطی، چاپ سنگی و سربی انجام می شده است، بیان کرد: نسخه های خطی تراوش ذهن پویای نویسنده ها بوده و در دنیای اسلام بیشتر این نسخه ها به زبان های عربی، ترکی و فارسی به نگارش درآمده است.
توحید ملک زاده دیلمقانی افزود: کتابخانه مرکزی ارومیه و مدرسه نمازی خوی جزو منابع مهم استان در این زمینه است و منابع ارزشمندی را در اختیار محققان قرار می دهد.
وی با تاکید بر اهمیت فرهنگ سازی درباره نسخه های خطی در قالب سمینارهای آگاه سازی ادامه داد: مسئولان باید مردم را متقاعد کنند تا اسناد و نسخه های خطی در دسترس خود را به کتابخانه های عمومی جهت استفاده پژوهشگران تحویل دهند.
مولف کتاب ' زندگینامه، آثار، خدمات اجتماعی و فرهنگی محمد تمدن ' گفت: ' تمدن ' به عنوان یک فرهنگ دوست اغلب کتاب های مهم تاریخی در موضوع های مختلف را در کتابخانه شخصی خود نگهداری می کرد که با هدف ترویج علم و فرهنگ، آنها را به کتابخانه مرکزی ارومیه اهدا و نام خود را به عنوان بزرگترین اهدا کننده نسخ خطی در آذربایجان غربی ماندگار کرد.
مسئول بخش نسخ خطی و چاپ سنگی کتابخانه مرکزی ارومیه نیز با اشاره به اینکه نسخه های خطی هویت تاریخی و فرهنگی ما را نشان می دهد و شناخت آنها پلی برای ارتباط نسل فعلی با گذشته است، گفت: این بخش از سال 1390 شمسی فعالیت خود را آغاز کرده و در زمان حاضر جمع آوری، حفاظت و نگهداری اصولی، اسکن، استخراج اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی و فهرست نویسی از جمله اقدام های مهمی است که در این کتابخانه انجام می شود.
رضا محمودپور افزود: 'مشارق الانوار' به زبان عربی مربوط به سال 714 هجری قمری، قدیمی ترین نسخه خطی این کتابخانه است.
وی با اشاره به اینکه نسخه خطی 'احقاق الحق' این کتابخانه قدیمی ترین نسخه خطی 'احقاق الحق' در ایران است، اضافه کرد: تاریخ کتابت این نسخه 1025 هجری قمری و تالیف شهید قاضی نورالله شوشتری و به زبان عربی است.
وی ادامه داد: موضوع این کتاب در دفاع از تثبیت ولایت و امامت امیرمومنان علی (ع) و تبیین اندیشه های کلامی شیعه است.
به گفته محمودپور از مهمترین نسخه های این کتابخانه می توان به دست نوشته های پراکنده و دیوان شعر استاد شهریار شاعر نام آشنای معاصر اشاره کرد.
مسئول بخش نسخ خطی و چاپ سنگی کتابخانه مرکزی ارومیه بیان کرد: ملا محسن فیض کاشانی، خواجه نصیرالدین طوسی، سنائی، علامه حلی، شهید ثانی، علامه مجلسی و جرجانی از دیگر مشاهیر ایرانی هستند که نسخه های خطی آنان در این مجموعه نگهداری می شود.
محمودپور افزود: 2 قرآن خطی نفیس نیز که دارای هنر تذهیب کاری است در 2 قطع کوچک و بزرگ به تاریخ های کتابت 1230 و 1099 هجری قمری از ذخایر ارزشمند این مجموعه است.
وی اضافه کرد: کتاب ' نتایج الافکار' چاپ بمبئی، قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی مربوط به تاریخ 1258 هجری قمری و به زبان عربی است که در این کتابخانه نگهداری می شود.
وی ادامه داد: کتاب ' درج جواهر' نوشته میرزا سنگلاخ چاپ مصر به تاریخ 1227 هجری قمری نیز قدیمی ترین کتاب چاپ سربی به زبان فارسی این مجموعه بوده و با موضوع شعر فارسی در بخش نسخ خطی ارومیه موجود است.
محمودپور با اشاره به روند آماده سازی نسخه های خطی در این کتابخانه گفت: به محض دریافت نسخه های خطی و چاپ سنگی از آنها نسخه پشتیبان تهیه و پس از بررسی های دقیق تر، فهرست نویسی شده و در نهایت اطلاعات مربوط به آنها در نرم افزار مدیریت کتابخانه با عنوان 'سامان' ثبت می شود.
وی با بیان اینکه منابع این بخش دارای قدمت زیادی است و باید در شرایط ویژه نگهداری شود، گفت: این منابع در بدو ورود با کیفیت رزولوشن بالا جهت استفاده پژوهشگران اسکن می شود و قرار است نسخه های خطی، چاپ سنگی و سربی با تجهیز این کتابخانه به دستگاه آفت زدا و با استفاده از مواد شیمیایی مربوطه آفت زدایی شود.
وی افزود: این منابع چون از قدمت چند 10 یا 100 ساله برخوردار بوده، دارای آفت است و می تواند به کتاب ها لطمه وارد کرده و آنها را تخریب کند.
وی ادامه داد: قفسه های نگهداری از این منابع بایستی باز و بدون در بوده و از جنس فلزی لعابدار باشد تا حشرات در آنها لانه نکند.
وی با تاکید بر نحوه چیدمان این منابع در قفسه ها گفت: لازم است چیدمان این منابع بر اساس قطع کتاب ها انجام شود تا بر اثر فشار لطمه نبیند.
به گفته محمودپور این نسخ باید در دمای 18 تا 23 درجه و رطوبت 40 تا 50 درصد نگهداری و برای این منظور از دستگاه تنظیم کننده دما و رطوبت استفاده شود.
وی با اشاره به اینکه تهویه هوا در محیط نگهداری کتابخانه بایستی توسط دستگاه های مربوط انجام شود، افزود: منابع این بخش باید به دور از نور مستقیم خورشید و تامین نور مصنوعی آن در حدود 50 تا 100 لوکس باشد.
وی با بیان اینکه محل نگهداری نسخ خطی باید به دور از دسترس مستقیم باشد، ادامه داد: این کتاب ها باید در محیطی بدون پنجره و با درب گاوصندوقی ضد حریق محافظت شده و با دوربین های مدار بسته پوشش داده شود.
وی گفت: این بخش در جهت مقابله با آتش سوزی های احتمالی به دستگاه های اطفاء حریق خودکار و اعلام خطر تجهیز شده است.
وی با بیان اینکه هیچ منبعی به طور مستقیم از این بخش امانت داده نمی شود و دست زدن به این منابع ممنوع است، بیان کرد: پژوهشگران می توانند فقط از فایل اسکن شده با کیفیت این نسخ استفاده کنند.
به گفته محمودپور کار با نسخ خطی نیازمند صبوری، پشتکار، استعداد، حافظه خوب و عشق به نسخ خطی است و کارشناس نسخ خطی علاوه بر تسلط بر نسخه شناسی و کتابشناسی ، باید به کار با نسخ خطی عشق بورزد.
محمودپور لازمه مهارت در کتاب شناسی را آشنایی با علوم مختلفی چون فقه، ادبیات، جغرافیا و همچنین تسلط بر تاریخ و تمدن اسلامی و ایرانی و به ویژه دوره های سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی دانست.
وی ادامه داد: اوج شکوفایی یا عصر طلایی نسخ خطی و به تبع آن علم و هنر در ایران در این چهار دوره بوده است.
وی اضافه کرد: داشتن اطلاعات در زمینه چاپخانه های دوره قاجار در استخراج اطلاعات کتب چاپ سنگی کمک شایانی می کند.
به گفته وی باید بتوان اعتماد و رضایت مردم را در جهت اهدا و وقف این منابع ارزشمند به این بخش جلب کرد؛ خیران به لحاظ انجام عمل خدا پسندانه و عرق فرهنگ بومی می خواهند مطمئن شوند که منابع اهدایی شان به جهت استفاده شهروندان در این بخش به خوبی نگهداری می شود.
محمودپور با اشاره به اینکه این منابع سرمایه های ارزشمند فرهنگی ملی است، گفت: واقف میراث مکتوب را به میراث جاویدان مبدل کرده و از لحاظ شرعی نیز ما وظیفه داریم تا با دقت از این گنجینه نگهداری کنیم.
وی در مورد اهداگر برتر نسخه های خطی به این مجموعه افزود: بهزاد تمدن به نیابت از پدر مرحوم خود محمد تمدن 32 نسخه خطی، 132 چاپ سنگی و چهار چاپ سربی اهدا کرده است که در بین آنها منابع فولکلور ارزشمندی به چشم می خورد.
مسئول بخش نسخ خطی و چاپ سنگی کتابخانه مرکزی ارومیه با بیان اینکه مقرر شده است تا اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان نسبت به مرمت نسخ خطی آسیب دیده اقدام کند، گفت: 90 نسخه آسیب دیده در این مجموعه وجود داشته که 20 نسخه آن در وضعیت اورژانسی و در آستانه خطر قرار دارد که به صورت جدی باید نسبت به مرمت آن اقدام و از گسترش تخریب آن جلوگیری شود.
به گزارش ایرنا تاریخ هر ملتی بخشی از هویت آن ملت بوده و نسخ خطی و چاپ سنگی یکی از جلوه های زیبا از هویت تاریخی این سرزمین زرخیز به شمار می رود که باید به بهترین شکل ممکن و در فضای تخصصی از آنها صیانت شود.
7129/3072
** گزارش از: توحید محمودپور ** انتشار دهنده: علیرضا فولادی