ثروت زمین نبش کوچه‌ها به حراج رفت/مسئولان منتظر معجزه سرمایه‌گذار

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: زمانی یکی از مسئولان استانی مثالی از مصرف زعفران بر سر سفره‌ها و در مقابل ارج نهادن خارجی‌ها به این گیاه گران‌بها و تولید عطر از آن مطرح می‌کرد.

مثالی که حال و هوا و نگاه ما به گیاهان کمیاب کوهی و در مقابل نگاه آن ور آبی‌ها را نشان می‌دهد. در استان اردبیل که گفته می‌شود بیش از ۵۰۰ نوع گیاه دارویی در آن شناسایی شده است، سال‌ها و قرن‌ها است که گیاهان دارویی در کوه‌ها و دشت‌ها رشد می‌کنند و هیچ اقدام مطبوعی برای ارزش‌آفرینی آن انجام نشده است.

انتظار می‌رفت زمانی که صنعت در محورهای توسعه اردبیل قرار گرفت و زمانی که بحث صنعتی شدن کشاورزی در چهار سال گذشته بارها و بارها از سوی مسئولان طرح و از سوی رسانه‌ها انعکاس داده شد، تحرکی در وضعیت گیاهان دارویی کوهی حادث شود.

با این  وجود همچنان فروش فله‌ای گیاهان دارویی نشان می‌دهد که مسئولان در این سال‌ها نه تنها برنامه جامع مطالعات و شناسایی گیاهان کوهی اردبیل را به  جایی نرسانده‌اند بلکه منتظر معجزات بخش خصوصی هستند تا بیاید و کارخانه‌های تبدیلی برپا کند.

جمع‌آوری و فروش سنتی بدون ارزش‌افزوده

همه‌ساله با آغاز بهار و ورود ماه اردیبهشت اردبیلی‌ها منتظر آمدن گیاهان کوهی به بازار هستند. انواع گیاهان کوهی با خاصیت‌های متحیرکننده برای مصرف خام، مصرف در پخت غذا و یا جوشانده تهیه می‌شود.

روند جمع‌آوری گیاهان کوهی کاملاً سنتی است. روستاییان و عشایر گیاهان کوهی را از محل زندگی خود جمع کرده و دسته دسته در بازار به فروش می‌رسانند. علاقه‌مندی اردبیلی‌ها به مصرف گیاهان کوهی نه تنها کاهش نیافته بلکه بانوان کدبانو پخت انواع غذا با گیاهان کوهی را آزمایش نیز کرده و به یکدیگر توصیه می‌کنند.

یکی از فروشندگان گیاه کوهی به خبرنگار مهر گفت: در منطقه مغان گیاهان کوهی به وفور یافت می‌شود که ما در بهار جمع کرده و به فروش می‌رسانیم.

نادری تصریح کرد: فروش یا به صورت بسته‌ای بدون وزن کردن و یا به صورت کیلویی است. برخی گیاهان کوهی به سختی جمع‌آوری می‌شوند که به صورت کیلویی یا بسته‌ای متناسب با سلیقه مشتری می‌فروشیم.

وی افزود: به عنوان مثال قارچ دنبلان به سختی جمع‌آوری می‌شود و قیمت بالایی دارد که مشتریان کمتری هم داشته و به مانند گیاهان کوهی دیگر پرفروش نیست.

قیمت میوه‌های نوبرانه در بازار اردبیل از جمله گوجه‌سبز و چغاله بادام و میوه‌های پرورشی سایر استان‌ها مانند توت‌فرنگی به مراتب بیشتر از قیمت گیاهان کوهی اردبیل استقیمت گیاهان کوهی که با زحمت قابل توجهی جمع‌آوری می‌شود، در بسته‌ها از هزار تا دو هزار تومان و در کیلو از دو هزار تا سه هزار تومان متجاوز نیست.

به صورت استثنا قارچ دنبلان که گران‌ترین قارچ دنیا شناخته می‌شود در پلاستیک‌های نایلونی به قیمت ۲۵ هزار تا ۳۰ هزار تومان به فروش می‌رسد.

این در حالی است که هم اینک قیمت میوه‌های نوبرانه در بازار اردبیل از جمله گوجه‌سبز و چغاله بادام و میوه‌های پرورشی سایر استان‌ها مانند توت‌فرنگی به مراتب بیشتر از قیمت گیاهان کوهی اردبیل است.

جمع‌آوری و فروش سنتی گیاهان دارویی و ضعف آگاهی کشاورزان موجب شده حتی بسته‌بندی جزئی و فروش در استان‌های دیگر به ذهن کسی خطور نکند.

تنها با بسته‌بندی ساده می‌توان حتی به فروش گیاهان کوهی در کشورهای مرزی نیز اقدام کرد اما در مقابل نه تنها در فروش ارزش‌افزوده ای حاصل نمی‌شود بلکه گیاهان کوهی به شغل دم‌دستی و موقتی برخی روستاییان تبدیل شده است.

ضعف مطالعات در شناسایی گیاهان کوهی

تولید گیاهان کوهی بدون دردسر و زحمت برای مسئولان و به صورت خودرو در طبیعت اردبیل است. با این وجود حتی برای شناسایی این گیاهان برنامه جامعی انجام نشده و تنها تخمینی که زده شده وجود نزدیک به ۵۰۰ گیاه دارویی است. بی‌شک زمانی که ثروت داخلی شناخته شده نیست برنامه‌ریزی برای ایجاد ارزش‌افزوده آن نیز باری به هر جهت خواهد بود.

در حال حاضر هیچ صادرات گیاهان دارویی از این شهرستان انجام نمی‌شود و مردم محلی به صورت خودجوش گیاهان را جمع‌آوری کرده و در نهایت در بازارهای هفتگی به فروش می‌رسانندفرماندار مشگین شهر در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: ما نیازمند مطالعه گیاهان کوهی و دارویی هستیم و قرار است جهاد دانشگاهی استان در مشگین شهر عهده‌دار مطالعه گیاهان کوهی شود.

میرعلی رحیمی زاد تصریح کرد: در مشگین شهر به دنبال شناسایی گونه‌های گیاهان خودرو دارویی هستیم تا در ادامه بتوان برای توسعه کشت یا صادرات آن برنامه‌ریزی کرد.

وی متذکر شد: در حال حاضر هیچ صادرات گیاهان دارویی از این شهرستان انجام نمی‌شود و مردم محلی به صورت خودجوش گیاهان را جمع‌آوری کرده و در نهایت در بازارهای هفتگی به فروش می‌رسانند.

وی با اشاره به ضرورت حضور بخش خصوصی در ایجاد صنایع تبدیلی افزود: هر چند تولید برنامه‌ریزی شده برخی گیاهان مانند دنبلان به دلیل شرایط ویژه آن امکان‌پذیر نیست اما می‌توان برای تولید برخی از گیاهان دارویی اقدام کرد.

این در حالی است که عضو شبکه پژوهش فن‌آوری گیاهان دارویی اردبیل نیز معتقد است تنوع توپوگرافی گیاهان دارویی در گستره استان اردبیل نیازمند مطالعه است.

رسول نیکخواه بهرامی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: استان اردبیل به دلیل تنوع اقلیمی از هزار و ۱۰۰ گونه گیاهی برخوردار است اما مطابق پژوهش‌ها تعداد گیاهان دارویی شناسایی شده متجاوز از ۴۰۰ مورد نیست.

وی با تأکید به ضرورت انجام تحقیقات گسترده‌تر در این حوزه اضافه کرد: گیاهان شناسایی شده در شرایط آب و هوایی مختلف تنوع قابل‌ملاحظه‌ای داشته و گاه از یک گونه چند رقم در استان موجود است.

نیکخواه بهرامی با استناد به تحقیقات و مطالعات صورت گرفته بیان داشت: به عنوان مثال گیاه آویشن در اردبیل شش رقم دارد که هر کدام در مواد مؤثره متفاوت از دیگری است.

عضو شبکه پژوهش فن‌آوری گیاهان دارویی تصریح کرد: در واقع مطالعات در دنیا گویای این مطلب است که هر گیاهی خاصیت منحصر به فردی دارد و محققان در راستای شناسایی این خاصیت اقدام کرده و به دنبال کشف مواد مؤثره هر گیاه هستند.

وی با اشاره به خلأ چنین مطالعاتی در استان ادامه داد: باید توجه داشت اکثر دانش گیاهان دارویی سینه‌به‌سینه منتقل شده و تکمیل پژوهش‌ها می‌تواند در شناسایی بیشتر گونه‌ها تأثیرگذار باشد.

نیکخواه بهرامی با بیان اینکه به نسبت توپوگرافی، شیب و ارتفاع، نوع خاک و نوع هوا نوع گیاهان دارویی تغییر می‌کند، اضافه کرد: با این وجود گیاهان دارویی مانند بومادران داریم که در اغلب شرایط آب و هوایی توان تطبیق‌پذیری دارند.

به گفته فعال گیاهان دارویی برخی گیاهان ارتفاعات بالای ۶۰۰ متر را ترجیح می‌دهند از جمله آویشن و یا کاپاریس که در منطقه مغان رشد می‌کند و امروز می‌تواند یکی از گونه‌های صادراتی شاخص استان باشد.

وی افزود: از شمال تا جنوب استان تنوع گونه مشاهده شده و پراکنش در تمامی شهرستان‌ها وجود دارد.

از سویی معاون سابق برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان پیش از این تأکید کرده بود که ۵۰۰ گیاه دارویی در استان شناسایی شده است.

اصغر پرتویی سال گذشته در این خصوص گفته بود: تاکنون بیش از ۵۰۰ گونه گیاه دارویی در سطح استان اردبیل شناسایی شده که در مناطق مختلف طبیعت استان رشد و نمو دارند.

تنها سه درصد از گیاهان دارویی کشت هدفمند دارند

وی افزود: از کل گیاهان دارویی شناسایی شده در استان تنها سه درصد برای کشت هدفمند برنامه‌ریزی شده و جهاد کشاورزی استان تولید تجاری گیاهان دارویی برای ۱۵ مورد را برنامه‌ریزی کرده که مهم‌ترین آن زعفران، گل محمدی، به لیمو و کدو پوستی است.

معاون سابق برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان تأکید کرد: در دو سال اخیر توجه به کشت هدفمند گیاهان دارویی برنامه‌ریزی شده و به همین منظور ۱۰۰ هکتار از اراضی استان برای کشت این گروه از گیاهان اختصاص یافته است.

پرتوی از جمله مهم‌ترین برنامه‌های جهاد کشاورزی استان را توسعه کشت زعفران در روستاها دانست و افزود: به همین منظور کشت با توزیع پیازچه یارانه دار در هشت شهرستان انجام می‌شود.

وی این اقدام را در راستای توانمندسازی زنان روستایی دانست و تأکید کرد: علاوه بر این جهاد کشاورزی از تمامی طرح‌های سرمایه‌گذاری فرآوری گیاهان دارویی استقبال می‌کند.

معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان به راه‌اندازی کارخانه فرآوری گیاهان دارویی با ظرفیت پنج هزار تن نیز اشاره کرد و گفت: این کارخانه با سرمایه‌گذاری ۱۱ هزار میلیارد ریالی بخش خصوصی در محدوده سدخداآفرین احداث می‌شود.

این تأکیدات در شرایطی مطرح می‌شود که تحرک ساماندهی گیاهان کوهی در حاشیه مانده و جهاد کشاورزی تولید چند محصول از جمله زعفران، پسته، عناب، گل محمدی و بادام‌زمینی را به صورت ویژه دنبال می‌کند.

بطوریکه فرماندار پارس‌آباد در خصوص آخرین اقدامات ساماندهی تولید تا فروش گیاهان کوهی خودرو به خبرنگار مهر گفت: گیاهان کوهی در این منطقه ارزش‌افزوده ندارد.

اکبر صمدی با بیان اینکه از کشورهای دیگر برای جمع‌آوری گیاهان کوهی به پارس‌آباد سفر می‌کنند، اضافه کرد: ما هیچ صنایع تبدیلی نداریم که ایجاد ارزش‌افزوده کنیم.

وی با تأکید به ضرورت ترویج الگوی کشت مناسب و حضور سرمایه‌گذاران ادامه داد: هر چند منابع طبیعی و کشت و صنعت فردوس دست به کشت هدفمند دست زدند اما لازم است به صورت تخصصی برای کشت گیاهان خودرو اقدام شود.

از سویی فرماندار کوثر نیز با اشاره به رویش انواع گیاهان کوهی در این منطقه به خبرنگار مهر گفت: در گیوی کارخانه فرآوری گیاهان دارویی احداث شده بود که به دلیل بدهی بانکی تعطیل شد.

علیرضا علیپور تصریح کرد: در ستاد تسهیل استان فعال شدن این کارخانه درخواست شد و در نهایت تقسیط بدهی ۲۰۰ میلیون تومانی آن مصوب شد؛ با این وجود همچنان این کارخانه فعال نشده است.

وی افزود: ما حتی مطالعات جامع گیاهان کوهی و دارویی نداریم و لازم است در ابتدا مطالعات جامعی در این خصوص صورت گیرد.

توجه به محصولات سایر استان‌ها و غفلت از ظرفیت خودی

چنانکه ذکر آن رفت جهاد کشاورزی و منابع طبیعی نقطه تمرکز برنامه‌های خود را به سمت زعفران و پسته برده است. دو محصولی که در استان‌های دیگر برند است و اینکه چگونه اردبیل به دنبال بندسازی در بازارهای جهانی خواهد بود، سؤالی است که مسئولان به پاسخ کارشناسی آن توجهی نشان نمی‌دهند.

این در حالی است که در خود اردبیل گران‌ترین و کمیاب‌ترین قارچ دنیا یا دنبلان رشد می‌کند و تاکنون هیچ مسئولی برای ضرورت صادرات آن و راهگشایی اجرای این مهم برنامه مدونی ارائه نکرده است.

بطوریکه در برنامه‌های سال جاری جهاد کشاورزی استان نیز تمرکز بر محصولات ذکر شده عنوان شده است. رئیس جهاد کشاورزی استان در تشریح این برنامه‌ها به توسعه کشت پسته و زعفران اشاره کرد.

عدیل سروی تصریح کرد: طی سال‌های گذشته کشت محصولات کشاورزی با ارزش‌افزوده بالا و مصرف آبی کمتر توسعه‌یافته است.

به گفته سروی از آن جمله می‌توان به توسعه کشت زعفران، عناب، پسته، بادام‌زمینی، آفتاب‌گردان، دانه‌های روغنی، بادام درختی و گیاهان دارویی اشاره کرد.

وی با بیان اینکه توسعه کشت در سال جاری نیز دنبال می‌شود، ادامه داد: از آن جمله کشت زعفران و گیاهان دارویی در ۱۱۰ هکتار با اشتغال‌زایی ۵۰ نفر برنامه‌ریزی شده است.

رئیس جهاد کشاورزی استان به صدور مجوز تأسیس و راه‌اندازی پنج واحد فرآوری و بسته‌بندی زعفران در شهرستان‌های نمین، خلخال و گرمی نیز اشاره کرد.

وی افزود: علاوه بر این ۳۵۰ هزار اصله نهال اصلاح شده پسته توزیع می‌شود و ۶۰ هزار اصله نهال پسته برای اولین بار در سال جاری جهت توزیع، تولید خواهد شد.

سروی به توسعه کشت بادام‌زمینی در دو هزار هکتار  اشاره کرد و گفت: پیش از این نیز کشت بادام‌زمینی در دو هزار هکتار عملیاتی شده است.

غفلت مسئولان از ظرفیت گردشگری گیاهان کوهی

استفاده از گیاهان کوهی ریشه در طب سنتی منطقه آذربایجان دارد. اسلام مصطفوی فعال طب سنتی آذربایجان در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: طب سنتی آذربایجان یا ترکه داوا دانش پزشکی مردمی شمال غرب کشور را شامل می‌شود.

شیوه‌های درمانی طب سنتی آذربایجان به ویژه با گیاهان دارویی حتی مورد پذیرش پزشکان استوی افزود: در طب سنتی درمان‌های مختلفی با کمک گیاهان دارویی، املاح معدنی و اعضا بدن حیوانات استفاده می‌شود.

مصطفوی با تأکید به گمنامی این طب تأکید کرد: این در حالی است که شیوه‌های درمانی طب سنتی آذربایجان به ویژه با گیاهان دارویی حتی مورد پذیرش پزشکان است.

تولید انواع داروهای گیاهی گواه مدعای این محقق است. با این وجود نه تنها ظرفیت درمانی گیاهان کوهی معرفی نمی‌شود بلکه مسئولان از ظرفیت گردشگری گیاهان کوهی غافل هستند.

برگزاری بازارهای محلی، جشنواره‌ها و معرفی در رسانه ملی از جمله اقداماتی است که تاکنون محقق نشده است. تنها معرفی گردشگری گیاهان دارویی در جشنواره گل‌های بابونه جنگل فندقلو تعریف شده است. این در حالی است که گیاهان کوهی متعددی قابلیت طرح به عنوان جاذبه گردشگری دارند.

از سویی در جشنواره بابونه نیز به دلیل ضعف اطلاع‌رسانی به عموم مردم شاهد صدماتی به گیاهان کوهی هستیم.

عضو شبکه پژوهش فن‌آوری گیاهان دارویی تأکید کرد که زادآوری گیاهان دارویی استان با برداشت غیراصولی در معرض تهدید است.

نیکخواه بهرامی به خبرنگار مهر گفت:  در کمال تأسف برداشت غیراصولی به ویژه از گل و یا ریشه موجب شده زادآوری گیاهان دارویی دچار مشکل شود.

وی با ذکر مثالی در خصوص تهدید زادآوری برخی گیاهان بومی استان افزود: در این میان می‌توان به برداشت بی‌رویه آویشن، کاپاریس، شیرین بیان، خارمریم و پونه اشاره کرد.

به گفته فعال گیاهان دارویی برداشت غیراصولی، میزان برداشت، زراعت در اطراف محل رشد گیاه و نوع برداشت موجب شده برخی گونه‌ها با خطر زادآوری مواجه شوند که دلیل اصلی آن عدم آگاهی افراد برداشت کننده است.

نیکخواه بهرامی با تأکید به ضرورت آگاه‌سازی بهره‌برداران بهترین چاره  کنترل تهدید را کشت گیاه دانست و اضافه کرد: می‌توان کشت گیاهان آویشن، سرخارگل، خارمریم، همیشه بهار، نعناع فلفلی، ملیس و استوخودوس را در استان انجام داد.

وی با اذعان به مزایای این نوع بهره‌برداری تصریح کرد: از جمله اینکه تولید یک دست و همگن که امروز مورد توجه بازارهای جهانی است حاصل خواهد شد.

وی افزود: همچنین با جلوگیری از تخریب محیط‌زیست و گونه‌های گیاهی زمینه اشتغال نیز فراهم می‌شود؛ بطوریکه می‌توان خانواده‌ها را به تولید در قطعات کوچک تشویق کرد تا از این طریق به درآمدزایی برسند.

فعال گیاهان دارویی در واکنش به سؤالی در خصوص تغییر خاصیت گیاهان دارویی کشت دست انسان، اضافه کرد: در صورتی که در کشت گیاه دارویی به شرایط اقلیمی و نیازهای اکولوژیک گیاه توجه شود هیچ تفاوتی در خاصیت آن حادث نمی‌شود.

نیکخواه بهرامی تأکید دارد که باید توجه داشت در علم روز دنیا به کمیت کشت گیاه دارویی توجه نمی‌شود بلکه به میزان ماده مؤثره استخراجی از گیاه توجه شده و بر همین اساس قیمت‌گذاری می‌شود.