هنری که از دوره هخامنشیان تاکنون با مردم گیلان بوده است

خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: رشتی‌دوزی، یکی از رودوزی‌های سنتی ایران و از صنایع دستی شهر رشت، مرکز استان گیلان است که در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده‌ و در دهه ۸۰ شمسی، یونسکو نام این رشته را از  قلابدوزی رشتی به نام دیرین و بومی خود، رشتی‌دوزی تغییر داده است.

رشتی‌دوزی به سه روش ساده، برجسته و معرق دوخته می‌شود و کاربرد این هنر از دیر باز تاکنون برای تزیین پرده، فرش، پوشش زین، سجاده، روکش مقابر بزرگان، کلاه، لباس، رومیزی و روتختی بوده است.

نقوشی که در هنر رشتی‌دوزی به کار می‌روند یا اقتباسی و برگرفته از طرح‌ها و نقشه‌های استاد کاران قدیمی هستند یا هنرندان از طرح‌های ابتکاری بهره می برند. یک سری نقشه‌ها هم طرح‌های هندسی هستند. اما طرح‌ها و نقوش، بیشتر ذهنی بوده و نسل به نسل منتقل شده اند. در این میان، نقوشی که بیشتر مورد توجه است و بازار بهتری دارد نقش‌های قدیمی کج بوته ای، نقشه ترنجی و گرد است.

تاریخچه دقیقی از رشتی‌دوزی در دسترس نیست اما یافته‌های باستان‌شناسی، بیانگر سابقه تاریخی رشتی‌دوزی در منطقه گیلان است و در کشف‌های باستان‌شناسی در لولمان گیلان قطعاتی از ملیله‌دوزی و قلاب‌دوزی به دست آمده که پژوهشگران آن را متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند و قدیمی‌ترین نمونه‌های رشتی‌دوزی، جدا از مجموعه‌های خصوصی، در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری می‌شود.

ابزار کار قلاب‌دوزی، قلابی فلزی و باریک به طول ۷ سانتی‌متر است که انحنای قلاب‌های عادی را ندارد و در عوض یک بریدگی در فاصله پنج میلیمتری نوک قلاب وجود دارد. ابزار دیگر کار قلاب‌دوزی هم جریده‌است که از دو قطه چوب به طول‌های ۱متر و ۱۰ سانتی‌متر تشکیل شده  و گیره مانند است. عموماً برای سطح کار رشتی‌دوزی از پارچه ماهوت در رنگ‌های متنوع استفاده می‌شود.

شیوه کار در رشتی‌دوزی به این صورت است که قلاب دوزان، طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب‌دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگ تر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیمو سپس با یک سنجاق، تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می‌کنند. آنگاه مقداری گچ روی کاغذ  می ریزند و آن را روی صفحه کاغذ پخش می‌کنند تا از داخل سوراخ‌های کاغذ گذشته و روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح روی پارچه قلم گیری شود و  هنرمند رشتی دوز بتواند شروع به دوخت کند.

پس از ترسیم طرح بر پارچه، رشتی دوزان، روی یک چهار پایه کوتاه می نشینند و یک قسمت از پارچه را لای دهانه جریده قرار داده و آن را به کمک زانوانشان به هم می‌فشارند تا پارچه خارج نشود. آن گاه یک سر نخ را گره می زنند و در حالی که قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار می کنند و آن را از پارچه بیرون می‌کشند و در شرایطی که نخ خارج شده از پارچه، حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو می برند و نخ را روی شیار قلاب استوار کرده و قلاب را از پارچه خارج می‌کنند. به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می‌نشیند، در حالی که نیم دایره جدیدی که به وجود آمده به صنعتگر امکان می‌دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می‌آید.

رشتی‌دوزی در حال حاضر برای تزئین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه کوسن، رویه دمپایی زنانه، کفش زنانه، بقچه سوزنی و… مورد استفاده قرار می‌گیرد.