هابرماس فهمید که نمی توان دین را از صحنه اجتماع حذف کرد

به گزارش خبرنگار مهر، چندی پیش کتابی با عنوان « تحول آرای فلسفی  یورگن هابرماس درباره نقش دین در حوزه عمومی» نوشته معصومه بهرام منتشر شد.  متن زیر یادداشت اختصاصی نویسنده کتاب در خصوص بخش های مختلف کتاب است.

در ابتدا لازم است اشاره شود که اولاً، در این کتاب ما با اندیشمندانی مواجهیم که از صاحبنظران بنام و فعال در حوزۀ علوم اجتماعی هستند و این مطلب فی نفسه باعث اعتبار علمی کتاب می شود. ثانیاً، انتشار این کتاب این امیدواری را زنده می کند که در آینده شاهد آثار منتشرۀ بیشتری در مورد تفکر هابرماس باشیم. به علت وقت محدودی که دارم از پرداختن به مزایای کتاب و همچنین اشکالات متدولوژیک صرف نظر می کنم و تنها به اشکالات محتوایی کتاب می پردازم.

در صفحۀ ۵۶ کتاب با برداشتی که از اندیشه های هابرماس به عمل آمده فقط به دو حوزۀ اساسی دولت و نهادهای مدنی اشاره شده است. همچنین، در صفحۀ ۱۶۹ مطرح شده است که «مهم ترین وجهی که از هابرماس مطالعه کرده ام، بحث جامعۀ مدنی است» و یا در صفحۀ ۱۸۴ دوباره به جامعۀ مدنی در تفکر هابرماس تأکید شده است.

به نظر می رسد که در قسمت های مختلف کتاب، جامعۀ مدنی با حوزۀ عمومی یکی گرفته شده است. در حالی که آنچه در تفکر هابرماس حائز اهمیت است حوزۀ عمومی یا Public Sphere است نه جامعۀ مدنی. در واقع، در تفکر هابرماس سه حوزۀ متمایز از هم وجود دارد و نه دو حوزه. این سه حوزه عبارتند از: دولت، حوزۀ عمومی و جامعۀ مدنی. حوزۀ عمومی به عنوان ساختاری از ارتباطات میانجی گرانه، بین دولت و جامعۀ مدنی وساطت می کند. البته، نمی توانیم آن را به منزلۀ یک نهاد یا سازمان تلقی کنیم، بلکه شبکه ای است برای تبادل اطلاعات و دیدگاه های متفاوت که در آن زندگی سیاسی-اجتماعی توسط خرد جمعی مورد بحث قرار می گیرد. از دیدگاه هابرماس، این خرد جمعی شامل اشخاصی از مجامع مذهبی، دانشگاه ها، گروه های حرفه ای و جمعیت های داوطلب است که بدون قید و بند دربارۀ موضوعات مورد علاقۀ عمومی به مشورت می پردازند تا در سایۀ این بررسی های انتقادی، دولت و سیاست عقلانی شوند.

در صفحۀ ۸۳ نوشته شده است که «چیزی که هابرماس با تأسی از کانت و وبر بر آن تأکید دارد، انشقاق قلمروهای ارزشی توصیفی از یکدیگر است. اینکه علم را از رفتار بین الاذهانی و اخلاق در داخل جامعه و علایق رهایی بخش جدا می کند.»

این مطلب درست است، اما در مورد هابرماس متقدم صحت دارد و نه در مورد هابرماس متأخر. در اینجا به تحول فکری هابرماس در این خصوص توجه نشده است. به نظر من، یکی از مهم ترین تحولاتی که هابرماس در سیر تفکر خود ایجاد کرده است، این است که او در دیدگاه های قبلی خود، جدایی حوزه های ارزشی- فرهنگی علم، اخلاق (دین) و هنر از یکدیگر را به عنوان عقلانی شدن جامعه در مدرنیته قلمداد می کرد. این سه حوزه در درون فرهنگ های سنتی یا به عبارت دیگر، در جهان بینی اسطوره ای و نیز دینی- متافیزیکی با هم آمیخته شدند و جدایی آنها در نتیجۀ فرآیند عقلانی شدن جهان بینی های دینی بوده است. لازم است توضیح داده شود که هابرماس متقدم، تکامل اجتماعی را به سه مرحلۀ اسطوره ای، دینی-متافیزیکی و مدرن تقسیم می کرد و دورۀ مدرن را به دو دورۀ دیگر ترجیح می داد. در این مرحله هابرماس مانند وبر، این فرآیند را مثبت ارزیابی می کرد. اما، هابرماس در نوشته های اخیرش، مثل مقالۀ "مدرنیته علیه پست مدرنیته" (۱۹۸۱) و کتاب تفکر پسامتافیزیکی: مقالات فلسفی (۱۹۹۲) نظر خود را اصلاح کرده و اکنون این تفکیک را یکی از نکات منفی مدرنیته قلمداد می کند و قائل به تعامل و هماهنگی میان این سه قلمروست. هابرماس (۱۹۸۱: ۱۱) می گوید: "به اعتقاد من، تنها راه علاج مشکل شیء شدن زیست جهان در ایجاد ارتباط مداوم و بدون محدودیت میان دانش عملی، دانش نظری و هنر است". تأکید هابرماس بر ایجاد پیوندی میان حوزه های ارزشی- فرهنگی به این علت است که به عنوان نمونه، علم جدا شده از اخلاق و جدا شده از هنر با تأثیری که از روح مدرنیته گرفته به ابزاری در دست سرمایه داری تبدیل شده است.  

مطلب دیگر این است که در این کتاب، زیست جهان مترادف با جامعه تصور شده است. در صورتی که هابرماس (۱۹۸۷) برای زیست جهان سه جزء ساختاری لحاظ می کند که شامل فرهنگ، جامعه و شخصیت است. او واژۀ فرهنگ را برای ذخایر معرفتی به کار می برد که مشارکت کنندگان هنگام حصول تفاهم دربارۀ چیزی در جهان با رجوع به آن خود را به تفسیرهایی مجهز می کنند. واژه جامعه را برای نظم های مشروعی به کار می برد که به واسطۀ آن مشارکت کنندگان، عضویت خود رادر گروه های اجتماعی نظم می دهند و به این ترتیب، یگانگی گروه را تداوم می بخشند. واژۀ شخصیت را نیز به عنوان صلاحیت هایی می فهمد که یک فاعل را به توانایی عمل کردن و سخن گفتن مجهز می کند و او را در موقعیتی قرار می دهد که در فرایندهای حصول تفاهم و از آن طریق، تثبیت هویت خود شرکت کند.

در صفحۀ ۱۶۱ به نقد سنت از طرف هابرماس اشاره شده است و همچنین در صفحۀ ۱۶۹ گفته شده که «آدمی که سنت را نمی پذیرفت، این شبیه تصویری بود که از هابرماس در ذهنم شکل گرفته بود". اما، در صفحۀ ۱۹۹ آمده است که "هابرماس ضد مذهب نیست».

در نگاه اول، شاید خوانندۀ این کتاب احساس کند که در اینجا تناقضی وجود دارد. بالاخره هابرماس سنت یا دین را می پذیرد یا نه؟ من فکر می کنم مناسب بود که به این مطلب اشاره می شد که دیدگاه هابرماس دربارۀ نقش دین در حوزۀ عمومی دچار تحولی اساسی شده است. چرا که هابرماس در تفکرات اولیۀ خود، رویکردی ابزاری به دین داشته، به نحوی که دین را توهمی محض و ابزار ساختۀ دست بشر برای حل مشکلات زیستی و معرفتی خود تفسیر می کرده است. بنابراین، دین در فرایند مدرنیته می بایست جای خود را به فلسفه و کنش ارتباطی می داد. اما، به نظر من، هابرماس از ۲۸ سال قبل یعنی در سال ۱۹۸۸ در مقالۀ "استعلا از درون، استعلا در این جهان" موضع خود را عوض کرده و در یک جهت تکاملی آن را بازپروری کرده است. در این مقاله، هابرماس اعتراف می کند که تفکر و موضع گیری قبلی او نسبت به دین عجولانه بوده است. لذا، هابرماس، برخلاف موضع گیری قبلی خود، دیگر دین را در حاشیه ی زندگی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قرار نمی دهد، بلکه راه کاملاً جدیدی را برای درک دین می گشاید و دین را به رسمیت می شناسد و بر نقش کلیدی دین در حوزۀ عمومی تأکید می کند. به عبارت دیگر، هابرماس (۱۹۸۸: ۸۱) اعتراف می کند که تقریباً خیلی عجولانه پیشرفت دین در مدرنیته را با ماکس وبر بر طبق خصوصی سازی قدرت های ایمان نتیجه گیری کرده و خیلی سریع به این مطلب پاسخ مثبت داده است که از حقایق دینی، بعد از آنکه جهان بینی های دینی مضمحل شده اند، چیزی به جز اصول سکولار اخلاق جهانی مسئولیت باقی نمی ماند.  

البته، این تحول دیالکتیکی در نگرش هابرماس اولاً و بالذات به مبانی تفکر و نظریه های خود او برمی گردد. نظریه هایی چون کاربرد همگانی زبان، وضعیت کلامی مطلوب، کنش ارتباطی، دموکراسی مشورتی یا مشارکتی و در نهایت زیست جهان. در حقیقت، کاربرد همگانی زبان و وضعیت کلامی مطلوب پیش فرض های عام عقلانیت ارتباطی را تشکیل می دهند و نظریۀ کنش ارتباطی بنیان نظری دموکراسی مشورتی هابرماس را تعیین می کند.

هابرماس مدرنیته را در رسیدن به اهدافش درمانده و شکست خورده می داند و اعلام می کند که این ناکارآمدی و نافرجامی مدرنیته، توسط آموزه های دینی به فرجام می رسد و این موضع گیری موجب شده که به تدریج بعضی از فیلسوفان و متخصصان الاهیات هابرماس را به عنوان فیلسوفی با نگرش نسبتاً اثباتی به دین بپذیرند. به دیگر سخن، هابرماس بر مبنای تفکرات اخیرش متوجه شده است که نمی توان دین را از صحنه اجتماع حذف کرد و در نتیجه درصدد برآمده که نقش اجتماعی دین را به رسمیت بشناسد. به نظر من، اگر چه هابرماس فیلسوفی سکولار محسوب می شود، لیکن درک نسبی و موضع گیری مثبت اخیر او در قبال دین ارزشمند است. جالب تر این که هابرماس یادآور شده است که "امروز هم این اصل دوباره بازتاب دارد که عصر مدرنی سرافکنده و ناکام زین پس فقط به یاری جهت گیری دینی به سوی مرجعی متعالی می تواند از این بن بست برون آید" (هابرماس، ۲۰۰۸: ۱۰۸).

در حقیقت، هابرماس با آن سابقۀ مارکسیستی خود به جایی می رسد که می گوید دین را در عرصۀ سیاسی، نه تنها نباید با زور بیرونش کرد، بلکه به عنوان یک واقعیت که در حوزۀ عمومی می تواند مشارکت داشته باشد، باید قبولش کرد. این موضع گیری را می توان یک سنت شکنی جدّی و شجاعانه در تفکر او به حساب آورد که حاکی از تواضع و هوش سرشار اوست. چراکه، در حالی که کانت و بسیاری از همکاران هابرماس دین را از عرصۀ تفکر و اجتماعیات خارج می کنند، هابرماس دوباره دین را به حوزۀ عمومی بر می گرداند. لذا، با توجه به وقفۀ ۱۰ ساله در انتشار این کتاب، بهتر بود که این اثر توسط مصاحبه شونده ها بازنگری می شد.

در حوزۀ عمومی هابرماس این هنجار پذیرفته شده است که همۀ شهروندان حقوق و قدرت مساوی دارند. بنابراین، شرکت کنندگان اعم از دیندار و سکولار در گفتمان با یکدیگر به طور مساوی تعامل می کنند و در این مورد از کلیه ی قید و بند های داخلی و خارجی در حوزه ی عمومی رها هستند. در این شرایط، اختلافات و درگیری ها به طور عقلانی حل می شود و نتیجه مباحثه همانا قبول دستاوردهای استدلال برتر و رسیدن به توافق بین الاذهانی بدون اجبار، و بر اساس آزادی و عدالت خواهد بود. نهایتاً، این استدلال برتر به قانون تبدیل می شود حتی اگر از جانب فرد دیندار مطرح شده باشد.