کتاب «معیار فبک برای داستان» منتشر شد

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب معیار فبک برای داستان (نقد و بررسی داستان های مورد استفاده برای آموزش تفکر در ایران) تالیف سعید ناجی به همت انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد. نویسنده در مقدمه کتاب در معرفی کتاب و برنامه های گروه فبگ می گوید:

حدود ۱۰ سال است که از برنامۀ فلسفه برای کودکان و نوجوانان در ایران استقبال عمومی شده است و بسیاری از علاقه‌مندان تلاش می‌کنند از این برنامه برای آموزش تفکر به کودکان در کلاس‌ها بهره برند. این استقبال در سطح نهادهای آموزشی اصلی هم دیده می‌شود؛ برای نمونه، کانون پرورش فکری و سازمان آموزش و پروش کشور هم به شکلی این برنامه را وارد دستور کار خود کرده است. برای اجرای این برنامه در کلاس‌ها یا حلقه‌های کندوکاو به محتواهای درسی نیازمدیم که معمولاً داستانی‌اند. از آن‌جا که متون قابل استفاده فقط ترجمه‌اند و تعداد ترجمه‌ها کم است و کیفیت آن‌ها پایین است، برخی از نویسندگان کشور بر آن شده‌اند که به تهیۀ محتوا و داستان برای این کلاس‌ها اقدام کنند. از آن‌جا که متون آموزندۀ ادبی بخش عظیمی از متون ادبی کهن ما را تشکیل می‌دهد، افراد متعددی بر آن شده‌اند که از این متون برای تهیۀ محتواهای داستانی بهره برند، زیرا معتقدند این متون به لحاظ فرهنگی مناسب‌تر از متون خارجی‌اند.

از سوی دیگر حتی نهادهای رسمی مثل آموزش و پرورش در کتاب‌های تفکر و پژوهش پایۀ ششم و تفکر و سبک زندگی پایۀ هفتم و هشتم و نیز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در طرح گام‌به‌گام تا اندیشه که ادعای تدوین نسخۀ ایرانی این برنامه را دارد، به علت نبود داستان‌هایی با کیفیت بالا، داستان‌های خارجی را بدون بومی‌سازی در درس‌ها آورده‌اند. لازم است کتاب‌های داستانی مناسب فلسفه برای کودکان هر چه سریع‌تر در سطحی وسیع آماده و وارد مدارس شود.

کتاب‌های داستانی ترجمه‌شده، بازنویسی‌شده، اقتباسی، و تألیف‌شده برای کلاس‌های درسی برنامۀ فبک به شکل‌های گوناگونی تهیه و تدوین شده‌ است و هریک نقاط قوت و نیز نواقص و ضعف‌هایی دارد. برخی از آن‌ها از لحاظ ادبی دچار مشکل‌اند و غنای ادبی ندارند. برخی از غنای فلسفی برخوردار نیستند و به‌جای ترغیب کودکان به تفکر آن‌ها را به خرافات یا خودمداری سوق می‌دهند و برخی از داستان‌ها غنای روان‌شناختی ندارند؛ برای مثال، عبارت‌ها و جملات دشوار و ثقیلی در آن‌ها آمده است که برای مخاطبان قابل درک نیست. گاهی هم دیده می‌شود فضای داستان به زندگی قشر خاصی مربوط است و فقط در کودکانی هم‌ذات‌پنداری ایجاد می‌کند که متعلق به آن قشر خاص‌اند.

هدف گروه فبک آماده‌سازی نسخه‌ای ایرانی ـ اسلامی از برنامۀ فبک است و یکی از عناصر اصلی برنامۀ فبک که باید بومی‌سازی شود مواد درسی است که هم‌اکنون در ایران با کمبود آن مواجهیم. از این رو نقد داستان‌هایی که در این زمینه راه را به‌اشتباه طی کرده‌اند و آشناسازی نویسندگان و مترجمان و مؤلفان داستان‌های این برنامه با روش و اصول اولیۀ این کار اساسی است. هدف از نگارش این کتاب این است که با نقد داستان‌های ضعیف و شناسایی داستان‌های قوی بر لزوم رعایت ملاک‌های داستان‌های خوب برای فلسفه برای کودکان تأکید کنیم و نویسندگان داستان را به ازتقای کیفیت کارشان ترغیب کنیم.

در این کتاب تعدادی از داستان‌های موجود که قابلیت استفاده در کلاس‌های درسی فلسفه برای کودکان را دارند و یا به همین منظور تهیه شده‌اند (شامل ۷۵ داستان کوتاه و بلند) انتخاب شده است، به‌نحوی که هریک زاویۀ متفاوتی از مشکل را نشان دهد و نقدها تکراری نباشد. این داستان‌ها براساس اصول و قواعد داستان‌های فبک و سازگاری با شرایط اجتماعی جامعۀ کنونی و وضعیت تفکر کودکان بررسی و نقد می‌شود. امید است که مشخص کردن و برطرف کردن این نقص‌ها به مترجمان و اقتباس‌کنندگان این داستان‌ها در بهبود کیفیت تولید آن‌ها کمک کند و درنتیجه ما را از داستان‌های خارجی بی‌نیاز کند.

چرا داستان‌های خارجی در فرهنگ ما کم‌تر قابل استفاده‌اند و چرا به تألیف و بازنویسی داستان‌های بومی نیاز داریم؟ اولین مشکل به ارزش‌های فرهنگی و مذهبی متفاوت مربوط است که بنیان‌گذاران این برنامه آن را متذکر شده‌اند و از مترجمان خواسته‌اند ارزش‌ها را در داستان‌ها جای‌گزین کنند. البته ارزش‌های مدنظر در این‌جا همان ارزش‌های محلی و منطقه‌ای است. مشکل دیگری که گاه در اجرای این داستان‌ها رخ می‌دهد اختلاف حال و هوا و فضای داستان است که موجب می‌شود داستان برای دانش‌آموزان ما جذاب نباشد و به عبارت دقیق‌تر مخاطب با شخصیت‌های داستان هم‌ذات‌پنداری نکند. مثلاً ممکن است دانش‌آموزان برخی از مناطق کشورمان در محرومیت نسبی به‌سر ببرند، در حالی که داستان شامل بحثی دربارۀ حیوانات خانگی و حق و حقوق آن‌هاست. این تفاوت طبقاتی و تفاوت در نحوه زندگی می‌تواند مطالبات متفاوتی از داستان‌ها در دانش‌آموزان ایجاد کند.

منظور از داستان‌های فارسی چیست؟ داستان‌های فارسی مدنظر در این کتاب شامل ترجمه‌ها، تألیف‌ها، داستان‌های اقتباسی و بازنویسی‌شده از داستان‌های خارجی و داستان‌های کهن است. به‌عبارت دیگر، داستان‌هایی در این‌جا نقد می‌شوند که یا به‌منظور استفاده در حلقه‌های کندوکاو فکری‌/ فلسفی تألیف شده‌اند یا از پیش نوشته شده بودند و برخی آن‌ها را برای برنامۀ فبک توصیه یا استفاده کرده‌اند. لذا هر داستانی که در زبان فارسی در دسترس است (حتی داستان‌های خارجی) و به‌نحوی ممکن است در حلقه‌های کندوکاو استفاده شود می‌تواند جزء داستان‌های مورد نقد باشد.

در فصل اول کتاب ویژگی‌های داستان‌های فلسفه برای کودکان توضیح داده می‌شود؛ این‌که داستان‌های فبک از نظر فرم و محتوای داستانی باید چه نوع کفایتی داشته باشند و این‌که غنای فلسفی و ادبی و روان‌شناختی در داستان‌های فبک چیست. این فصل برگرفته از بخش‌هایی از فصل پنجم طرح پژوهشی این‌جانب با عنوان «فرم و محتوای متون درسی در برنامۀ فبک» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (گروه فبک) است.

باید یادآوری کنیم که در برنامۀ فبک فلسفه فقط به معنای روش تفکر درست یا روش تفکر فلسفی نیست، بلکه دربرگیرندۀ معناسازی و مفهوم‌سازی(اسپلیتر و شارپ،۱۳۹۰: ۲۴۹) هم هست و این مفاهیم و معانی مستقل از آشنایی با ایده‌های بزرگ فلسفی نیست، گرچه این ایده‌ها به‌صورت مستقیم به شاگردان کلاس آموزش ارائه نمی‌شود، بلکه به‌تدریج از طریق گفت‌وگو و کندوکاو شبه سقراطی در حلقۀ کندوکاو استخراج می‌شود.

در فصل دوم که بخش اصلی این کتاب را تشکیل می‌دهد، با توجه به ویژگی‌ها و معیارهای بیان‌شده در فصل اول، ۷۵ داستان نقد و بررسی می‌شود. این داستان‌ها یا جزء مجموعه‌هایی‌اند که برای تدریس در کلاس‌های فلسفه برای کودکان یا برنامه‌هایی مشابه ارائه شده‌اند یا داستان‌هایی‌اند که برنامه‌های آموزشی با همین عنوان آن‌ها را در فهرست‌هایی به مربیان خود معرفی کرده‌اند تا در کلاس‌ها از آن‌ها استفاده کنند. بعد از نقد و بررسی داستان‌های ذکرشده، در فصل سوم نقدهای ذکرشده را جمع‌بندی می‌کنیم. در این فصل نشان داده می‌شود به‌طور کلی داستان‌های نقدشده چه نقص‌هایی دارند و نویسندگان و مترجمان باید به چه ویژگی‌هایی توجه کنند.