کانال جدید تجاری برای صنعت خاکستری

محمدحسین بابالو :به زودی شاهد عرضه سیمان صادراتی در بورس کالا خواهیم بود که می‌تواند فضای جدیدی را پیش روی این صنعت مهم در کشور بگشاید. با آمادگی بورس کالا برای عرضه سیمان صادراتی در کنار وجود ساز و کارهای اجرایی با رویکرد صادرات به بازارهای مختلف مخصوصا بازار عراق، تهیه مکانیزم صادراتی به این بازار از اهمیت روزافزونی برخوردار است.

در شماره 3794 روزنامه «دنیای اقتصاد» در گزارشی با عنوان حضور صنعت خاکستری در تالار نقره‌ای به بررسی زمینه‌های ورود سیمان به رینگ صادراتی بورس کالا اشاره کردیم و گفتیم به رغم برخی محدودیت‌ها در بازار عراق، باز هم شاهد حضور قدرتمند سیمان ایران در این بازار هستیم. این در حالی است که عراق تنها بازار صادراتی سیمان ایران محسوب نخواهد شد و در صورت ورود سیمان به بورس کالا می‌توان به کمک شبکه کارگزاری این بورس در کنار پتانسیل‌های رسمی و اجرایی آن، بازاری منسجم را به منظور صادرات این محصول ایجاد کرد.

در این بین روز پنج‌شنبه خبری منتشر شد مبنی بر اینکه رئیس انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان با اشاره به آخرین جلسه برگزار شده درخصوص مسائل صنعت سیمان گفته وزیر صنعت، معدن و تجارت با عرضه سیمان صادراتی در بورس کالا موافقت کرده است. وی در ادامه افزود: تمام نواقص احتمالی در این صنعت برای ورود به بورس کالای ایران برطرف شده و با توجه به جلسات متعدد و هماهنگی‌های انجام شده، همه چیز برای عرضه در بورس کالا مهیا است. به این ترتیب هیچ مشکلی برای عرضه سیمان صادراتی در بورس کالا وجود ندارد و تنها شرکت‌های سیمانی باید آمادگی و زمان عرضه را اعلام کنند. محمد اتابک در این مورد اظهار کرده برای آغاز عرضه‌ها در بورس کالا، بهتر است تولیدکنندگان عرضه‌ها را به‌صورت موردی آغاز کنند تا در طول زمان اگر حتی کوچک‌ترین مشکلی نیز مشاهده شد به سرعت آن را بر‌طرف کنیم.

به گفته اتابک که با «ایسنا» گفت‌وگو کرده، برای ورود به بورس کالای ایران باید به گونه‌ای عمل کنیم که بازتابی مثبت در بازار سیمان داشته باشد و سایر تولید‌کنندگان نیز برای ورود به این بازار شفاف تشویق شوند، بنابراین اگر مرحله به مرحله پیش برویم و از نظر آموزشی و تبلیغاتی خوب عمل کنیم نتیجه بهتری خواهیم گرفت. رئیس انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان همچنین گفت: از آنجا که با مازاد سیمان در بازار داخلی رو‌به‌رو هستیم، صادرات این محصول از طریق بورس کالا می‌تواند نقش بسزایی در تنظیم بازار داخلی و بهبود اوضاع شرکت‌های سیمانی داشته باشد. اتابک افزود: ما در بورس کالا نیز در گذشته برای صادرات سیمان موفق بوده‌ایم؛ بنابراین برای کشف قیمت عادلانه، منطقی‌ترین راه عرضه در بورس کالا است، چراکه بورس ماهیت رقابتی و شفافی دارد و قطعا این استراتژی‌ صنعت سیمان، کمک بسزایی در تنظیم بازار خواهد کرد.

رئیس انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان همچنین به صادرات سیمان به عراق اشاره کرد و گفت: در رابطه با صادرات سیمان به عراق نیز اقداماتی صورت گرفته و معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت همراه با دبیر انجمن صنعت سیمان سفری به عراق داشتند که طی مذاکراتی با مسوولان عراقی مقرر شد بعد از بهبود اوضاع داخلی عراق، صادرات سیمان به این کشور مجدد از سر گرفته شود. وی در پایان با بیان اینکه سیمان چه در دوران رونق و چه در رکود به حمایت نیاز دارد، گفت: اگر چه بورس کالای ایران بستر را برای شفاف‌سازی قیمت و رشد صادرات سیمان مهیا کرده است، اما سیمان به‌عنوان یک صنعت استراتژیک در هر مرحله‌ای نیاز به حمایت دولت دارد و بی‌اعتنایی به این صنعت عواقب خوبی برای اقتصاد به دنبال نخواهد داشت.

در این بین به گزارش «دنیای‌اقتصاد» آمارهای صادراتی نشان می‌دهند که سیمان پرتلند با کد تعرفه 25232900 در سال 94 با ارزش 504 میلیون و 441 هزار دلاری یکی از کالاهای مهم صادراتی کشور محسوب می‌شود؛ هرچند در همین زمان حجم صادرات این کالا به بازار عراق برابر با 355 میلیون و 397 هزار دلار بود که 70 درصد از صادرات سیمان ایران را تشکیل داده است. در رتبه‌های بعدی افغانستان با 5/ 9 درصد، ترکمنستان با 1/ 5 درصد و کویت با 5 درصد قرار می‌گیرند. همین آمار نشان می‌دهد که اهمیت بازار عراق برای سیمان و محصولات سیمانی غیرقابل کتمان است، بنابراین باید به این بازار توجهی جدی داشت.

در این میان محدودیت واردات سیمان ایران از سوی دولت عراق رخدادی بود که در ماه‌های گذشته تاثیری قابل توجه بر روند صادراتی سیمان عراق بر جای گذاشت و با افت محسوسی همراه شد. آمارهای صادراتی نشان می‌دهد که در 8 ماه نخست سال جاری که اطلاعات آن در دسترس و قابل رصدکردن است، 69 میلیون و 655 هزار دلار از سیمان ایران با همین کد تعرفه صادر شده که در صورت ادامه این روند صادراتی تا پایان سال شاید بتوان به صادرات بیش از 100 میلیون دلاری این کالا خوش‌بین بود که از کاهش 75 درصدی صادرات این کالا خبر می‌دهد مگر آنکه شاهد تغییراتی جدی در مناسبات تجاری باشیم. هم‌اکنون می‌توان به تغییر رویکردهای صادراتی سیمان به بازار عراق خوش‌بین بود؛ اگرچه مذاکرات با طرف‌های عراقی به امیدواری‌های موجود دامن زده است.

برای بررسی بازار صادراتی ایران در عراق باید نگاهی دقیق‌تر به رخدادهای صادراتی داشته باشیم زیرا واقعیت‌های سیاسی و اقتصادی این کشور نیاز دارد که برخی تعدیل‌ها را در برآوردهای تجاری لحاظ کنیم. آمارهای صادراتی در 8 ماه نخست امسال نشان می‌دهد غالب صادرات سیمان ایران به بازار عراق از گمرکات پیرانشهر و سپس کرمانشاه صورت گرفته که قرابت جغرافیایی این مناطق با مناطق شمالی در عراق و اقلیم کردستان نشان می‌دهد که بخش بزرگی از محموله‌ها به این سمت حرکت کرده است. این در حالی است که با توجه به اختلافات تجاری بین این دو حوزه اقتصادی می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که اقلیم کردستان عراق ممکن است از دستورات دولت مرکزی تبعیت نکرده و همچون گذشته واردات سیمان از ایران را ادامه داده است. این نکته اهمیت بسیاری دارد، زیرا با توجه به تجربیات تجاری در بازار عراق در کنار اعمال محدودیت‌های تجاری بین دو حوزه اقلیم کردستان و دولت مرکزی و به منظور یکسان بودن روال تجاری در کشور عراق، در نهایت دولت مرکزی بر پایه تلاش برای تامین نیازهای داخلی از این قبیل محدودیت‌ها عقب‌نشینی خواهد کرد؛ هرچند این ادعا به شواهد بیشتری نیاز دارد.

سیمان در بورس کالا

مدیر عامل بورس کالا اما در این باره می‌گوید: با توجه به آزادسازی قیمت سیمان و فراهم شدن شرایط عرضه این محصول در بورس کالا، طی یک سال گذشته رایزنی و توافقاتی با انجمن سیمان برای عرضه داخلی و صادراتی سیمان در بورس کالا صورت گرفته است.

به عقیده سلطانی‌نژاد در حال حاضر با مازاد شدید عرضه سیمان در کشور مواجه هستیم و برای صادرات باید یک بازار نظام‌مند وجود داشته باشد؛ بنابراین طبق هماهنگی‌های صورت گرفته با مراجع مختلف قرار است عرضه صادراتی سیمان از طریق بورس کالای ایران صورت بگیرد. به گفته سلطانی‌نژاد، تلاش ما در بورس کالا این است که بازارهای هدف سیمان ایران را گسترش دهیم و رقابت منفی را در این صنعت از بین ببریم؛ این موضوع مستلزم حذف چندگانگی نرخ است که این اتفاق می‌تواند با صادرات هدفمند سیمان در بورس کالا رخ دهد. همچنین سلطانی‌نژاد به سابقه معاملات سیمان در بورس کالا نیز اشاره کرده و می‌گوید: سیمان محصولی است که در تیرماه سال ۸۹ در بورس کالا پذیرش شد و تا اوایل سال ۹۱ در آماری قابل قبول حدود یک میلیون تن از این محصول در بورس مورد معامله قرار گرفت و ۳۶ شرکت سیمانی در بورس کالا پذیرش شدند. وی به صادرات سیمان از بورس کالا نیز اشاره کرد و گفت: رشد عرضه‌های سیمان در بورس کالا به گونه‌ای پیش رفته که حدود ۶۳ هزار تن سیمان از طریق بورس کالا صادر شد اما رفته رفته ادامه تعیین قیمت‌های دستوری برای سیمان و نبود امکان رقابت برای خرید این محصول، به کاهش انگیزه تولیدکنندگان سیمان و توقف عرضه‌های این محصول در بورس کالا منجر شد.

دورنمای وضعیت تقاضای سیمان عراق

در این بین به گزارش «دنیای اقتصاد» همان گونه که در گذشته نیز به آن اشاره کردیم، در سال‌های اخیر و در برخی آمارهای رسمی و برآوردها تقاضای سیمان عراق چیزی بین 5 تا 8 میلیون تن برآورد شده که البته چندان قابل استناد نیست. به عبارت ساده‌تر با توجه به اعلام ظرفیت تولید 19 میلیون تنی تولید سیمان در این کشور، تنها 25 تا 30 درصد ظرفیت تولید این کشور برای تامین این رقم فعال است ولی آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر رقمی نزدیک به 6 میلیون تن سیمان به عراق صادر شده است. منابع اروپایی اعلام کرده‌اند سرانه مصرف سیمان در عراق 277 کیلوگرم برای هر نفر است. به عبارت ساده‌تر در عراق با 34 میلیون نفر شاهد مصرف رقمی نزدیک به 5/ 9 میلیون تن سیمان هستیم؛ هرچند این ارقام بسیار کمتر از واقعیت‌های این کشور به شمار می‌رود. در سال 2016 کاهش درآمدهای دولتی در عراق، هزینه‌های جنگ با داعش، مشکلات سیاسی در دولت این کشور و افت شدید فعالیت‌های عمرانی وضعیتی را ایجاد کرده که تقاضای عراق به کمترین سطح ممکن برسد.

هم‌اکنون که حجم صادرات نفت خام عراق به شدت افزایش یافته، در کنار رشد قیمت نفت خام و همچنین ثبات نسبی ارزش دینار عراق در مقایسه با افت ارزش ریال می‌توان این‌گونه اظهار کرد که پتانسیل‌های صادراتی سیمان ایران به عراق در حال افزایش است؛ همچنین خوش بینی به تغییر سیاست‌های تجاری این کشور می‌تواند شرایط جدیدی را پیش روی عرضه صادراتی سیمان به عراق ترسیم کند. نگاهی به واقعیت‌های صنعتی در عراق نشان می‌دهد ارقامی نزدیک به 19 میلیون تن ظرفیت تولید سیمان در عراق دیگر وجود ندارد، زیرا از یک سو بخش تولید به شدت فرسوده شده و از سوی دیگر توان تولید خود را به دلایل مختلف از جمله ناامنی، کاهش مواد اولیه، عدم تامین قطعات و ماشین‌آلات و همچنین برخی مشکلات مدیریتی از دست داده است. با توجه به این موارد شاید در وضعیت فعلی حتی حجم تولید سیمان در عراق به‌صورت واقعی (‌نه در آمارهای رسمی و غیررسمی) به رقمی مثلا 9 میلیون تن نیز نرسد.

به عبارت ساده‌تر هم‌اکنون نیز تولیدات سیمان در عراق کفاف مصرف آن را نمی‌دهد ولی به دلیل عملیات موصل هنوز خودنمایی نکرده است. در صورت صحت این ادعا می‌توان احتمال تغییر در سیاست‌های وارداتی سیمان عراق را بیش از پیش برجسته دانست. هنوز آمارهای دقیق از حجم خرابی‌های داعش در مناطق سنی‌نشین عراق مخابره نشده؛ هرچند این گروه مسلح هنوز هم بخش‌های محدودی از این کشور را در اختیار دارد و جز ویرانی هیچ دستاوردی برای این کشور و مردم به همراه نداشته است بنابراین آزادسازی مناطق بیشتر به معنی ثبت حجم بزرگ‌تری از خرابی‌ها و ویرانی‌ها خواهد بود. با توجه به این موارد حجم تقاضای سیمان شاید به رقمی بین 20 تا 25 میلیون تن در سال نیز برسد که رقمی دست‌نیافتنی برای صنایع این کشور خواهد بود.

نتیجه‌گیری

با توجه به موارد فوق و مخصوصا کاهش حجم صادرات سیمان ایران در سال‌های 94 و برآورد ادامه کاهش حجم صادرات در سال جاری که دلیل اصلی آن را باید افت صادرات به عراق دانست، باید گفت که این وضعیت دشوار برای بهبود نیاز به حمایت‌های جدی دارد که یکی از آنها را می‌توان حضور پررنگ در بازارهای جهانی دانست. هم‌اکنون نیاز به کشف بازارهای جدید و همچنین افزایش سهم بازار در کشورهای هدف سنتی ما به شدت حس می‌شود. این در حالی است که حضور مجدد و قدرتمند در بازار عراق به ساز‌و‌کارهای صادراتی نوین و مدرن نیاز دارد که بتواند در برابر مشکلات ایجاد شده مقاومت کند و برای حفظ سهم بازار پیشین بجنگد. با توجه به موارد فوق در کنار نیاز عراق به سیمان در ماه‌های پیش رو باید از دیپلماسی اقتصادی فعال استفاده کرد تا بتوان عرضه‌های سنتی خود را در این بازار حفظ کرده و همچنین بتوانیم موقعیت خود را در بازار عراق حفظ کنیم.

واقعیت آن است که رصد رفتار بخش‌های دولتی در کنار رفت و آمد هیات‌های تجاری نشان می‌دهد که دیپلماسی اقتصادی کشور ما آن‌گونه که باید و شاید در بازار عراق فعال نشده است. این در حالی است که هزینه‌های ایران در عراق در بخش‌های مختلف بر کسی پوشیده نیست و موقعیت خاص عراق را نیز نمی‌توان در مناسبات استراتژیک ایران فراموش کرد. با توجه به تمام این موارد نیاز به اتخاذ رویکردی تهاجمی برای حضور در بازار عراق حس می‌شود که از یکسو به هماهنگی بدنه تصمیم‌سازی و دیپلماسی کشور با بخش‌های اجرایی درخصوص صادرات نیاز دارد و از سوی دیگر باید در این بازار به‌صورت قدرتمند و رسمی عرض اندام کرد؛ زیرا نیاز به کالاهای ایرانی مخصوصا سیمان با کیفیت داخلی در بازسازی عراق این جذابیت را ایجاد می‌کند که بتوان سهم از دست رفته خود را بازپس گرفت. در کنار این رویکرد اجرایی نیاز به حمایت‌های بانکی و اعتباری نیز در کنار موارد ذکر شده حس خواهد شد که تجمیع این رفتارها در نهایت الگوی صادراتی ایران در بازار عراق را ترسیم کرده که یکی از مهم‌ترین‌ ویژگی‌های آن خودنمایی مجدد سیمان در بازار عراق خواهد بود. شاید در این بین عرضه سیمان به‌صورت رسمی در بازارهای صادراتی عراق نقطه عطف بزرگی تلقی شود که می‌تواند نگاه‌ها را حتی در بدنه تصمیم‌سازی دولت عراق دگرگون سازد. بازار عراق بازاری نیست که بتوان از آن چشم‌پوشی کرد.