اکتشاف آب‌های ژرف از رویا تا واقعیت/ جذب راه حلهای فضایی می شویم

خبرگزاری مهر، گروه دانش و فناوری؛ معصومه بخشی پور: به دلیل مواجهه با بحران کم آبی در ایران، تکنیک های مختلف برای حل این بحران در کشور به کار گرفته شده که از جمله می توان به موضوعاتی مانند انتقال آب، سدسازی، استفاده از آب شیرین کن ها و حفر چاه اشاره کرد. اما این راه حلهای مقطعی تاکنون نتوانسته است بحران آب و خشکی رودها و دریاچه های اصلی کشور را برطرف کند.

از آنجایی که معضل کم آبی، روز به روز حادتر می شود، وزارت نیرو در پروژه ای جدید، موضوع اکتشاف آب در ذخایر ژرف زمین را با همکاری روسیه کلید زده است. این پروژه در پی کشف تصادفی آب در عمق بیش از ۵۰۰ متر، در حین حفاری های شرکت ملی فولاد ایران مطرح شد.

دراینکه جزئیات و اهداف این پروژه چیست و تا چه حد راهگشای تامین منابع آبی است ابهاماتی وجود دارد و این سوال مطرح است که انجام این طرح تا چه حد به واقعیت نزدیک است؟ آیا می تواند راهکار مناسب علمی و عملی برای تامین منابع آبی در کشور باشد و آیا واقعا وقت آن رسیده که از آب­های ژرف به عنوان منابع جایگزین فعلی استفاده کرد؟

استفاده از آبهای ژرف دستبرد به سرمایه های تجدیدناپذیر ملی

هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو با اشاره به اینکه فعلا این پروژه در حد طرح مطالعاتی است، می گوید: شناسایی آبهای ژرف مقوله پیچیده ای است که شامل چندین موضوع شامل آبهای فسیلی، آبهای مطبق و آبهای شکاف گسلها می شود. آب های فسیلی از قرون و اعصار گذشته در اعماق زمین وجود داشته اند و می توانند شور یا شیرین باشد. بخش دیگری که به آن، آبخانه های مطبق می گویند نیز در عمق پایین زمین قرار دارند و آب های شور و شیرینی هستند که می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

وی ادامه می دهد: آبهایی نیز که در شکاف گسلها وجود دارد بخش سوم انواع آب ژرف را شامل می شود که علاقه خاصی به کشف آن از سوی کارشناسان وجود دارد. تصور می شود بخشی از آبی که در منطقه فلات بزرگ ایران وجود دارد از این نوع است.

فهمی با بیان اینکه گفته می شود در این منطقه آبهایی وجود دارد که از طریق درز و شکاف گسل ها، از زیر ایران در اعماق پایین رد می شود و وارد آبهای آزاد می شود، ادامه می دهد: البته این یک ایده و نظریه است؛ گرچه ممکن است در خلیج فارس و دریای عمان در گذشته بوده باشد؛ چرا که ملوان هایی چشمه های آب شیرین را در اعماق دریا گزارش داده اند. اما اینکه منشاء آن در ایران است یا نه مشخص نیست و مشخص شدن آنهم به راحتی نیست.

وی می گوید: من به عنوان یک کارشناس ملی نه به عنوان یک مسئول در وزارت نیرو از اجرای این پروژه نگرانی دارم. درست مانند زمانی که قنات و چاه های دستی بوده اما تکنولوژی پمپ وارد کشور شد و چاه هایی زده شد که این وضع اسفناک را برای آبهای زیرزمینی کشور رقم زده است و دولت هم در جلوگیری این برداشت بی رویه از آبهای زیرزمینی کاری نکرده و موفق نبوده است.

معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو با تاکید براینکه در آینده هم هیچ تضمینی نیست که اگر آبی در اعماق زمین کشف شود از برداشت بی رویه اش جلوگیری شود، خاطرنشان می کند: چون آب های زیرزمینی سرمایه های استراتژیک یک کشور محسوب می شوند و آب های ژرف عمیق نیز سرمایه فوق استراتژیک هستند و تجدید شونده نیستند.

وی با بیان اینکه حتی برای بررسی بخشی از آبهای ژرف که از زیر ایران عبور می کند هم باید به صورت آگاهانه اقدام کرد، می گوید: آب جزو سرمایه ملی است و در قانون اساسی و قانون ملی شدن آبها هم، آب جزو سرمایه های مشترک ملی محسوب می شود. به همین دلیل نباید اجازه دهیم چاه عمیق زده شود و چیزی که سهم آیندگان نیز است به تاراج برود.

فهمی در پاسخ به اینکه آیا هدف از این پروژه فعلا تامین آب نبوده و برای جلوگیری از هدر رفت آبهای زیر زمینی است، می افزاید: فعلا که این پروژه در حد مطالعه است و کار اجرایی نیست اما به طور کل در این پروژه قصد بر این است که بدانیم آیا آبی وجود دارد که از کشور خارج می شود و یا خیر و اگر همچین آبی کشف شود می توان از این منابع استفاده کرد که این آب از کشور خارج نشود.

وی می گوید: اما اگر این پروژه بهانه ای شود برای دست درازی به آب های عمیق و استخراج آنها، هر مصرفی هم که باشد، دست کردن در جیب نسل بعدی است. این آب متعلق به نسل بعدی است و ما نباید از سرمایه های آنها استفاده کنیم.

این مقام مسئول در وزارت نیرو با تاکید براینکه استفاده از این منابع آب تجدید ناپذیر ژرف را به هیچ وجه توصیه نمی کنم، تصریح کرد: اما کنترل و بهره برداری از آب هایی که از زیر گسل های ایران خارج می شود ایرادی ندارد. البته نباید اجازه دهیم این بهانه ای شود که از آب ها، سوءاستفاده شود؛ همانطور که از آبهای زیرزمینی سوء استفاده شد. هم اکنون در هر ۲ کیلومتر در کشور یک چاه وجود دارد و شما مطمئن باشید که اگر آب شیرینی در اعماق زمین پیدا شود به این آب هم رحم نخواهد شد و نگرانی در اینجاست.

آبهای زیرزمینی را احیا کنیم

دکتر فهمی در مورد تجربیات دیگر کشورها در زمینه استفاده از آبهای ژرف، می گوید: اکثرا کشورهای پیشرفته دنبال این هستند که آبهای زیرزمینی شان را احیا کنند و یا اینکه آن را برای مواقع استراتژیک آینده پر کنند. این یک سیاست عمومی برای همه کشورهاست. ولی در کشورهایی مثل عربستان و لیبی و کشورهای درحال توسعه این افکار بلند پروازانه همیشه وجود داشته است. مثلا کشور لیبی از آب های ژرف به اندازه یک رودخانه آب استخراج کرد و با آن، یک رودخانه سطحی ایجاد کرد.

وی اضافه می کند: این واقعا جای سوال دارد که آبی که می تواند برای نسل های بعد قابل استفاده باشد و باید به صورت کنترل شده استفاده شود، از حساب آیندگان برداشت کرد. این طرح ها پرهزینه است و مصرف انرژی بالایی می خواهد و تجدید پذیر نیست. اینها منابع فوق استراتژیک هستند . به همین دلیل می توان این منابع را از طریق صرفه جویی برای نسل بعد و روز مبادا نگه داشت.

فهمی راهکارهایی در خصوص تامین منابع آب ارائه می دهد و می گوید: الان می توان از طریق صرفه جویی، حذف مصارف غیرضروری، استفاده از آب مجازی یا بحث های دیگر یا استفاده از پساب ها و آب شیرین کن ها، منابع آبی تامین کرد و از آب های عمیق دیگر استفاده نکنیم. البته پروژه آب ژرف یک پروژه مطالعاتی است و اجرایی نیست اما با اینحال من نگرانی ام را بارها اعلام کرده ام که این کار تیغ دولبه و ممکن است همین کار دست درازی به آب های عمیق باشد.

آبهای ژرف کلید گذر از بحران کم آبی نخواهد بود

در جمع بندی نظرات کارشناسان از به حقیقت پیوستن «پروژه تامین آب از آبهای ژرف»، باید گفت که آب های ژرف به تنهایی کلیدی برای گذر از بحران کم آبی نخواهد بود و نمی توان به منابع عظیم آب های ژرف فسیلی که میراثی برای آیندگان محسوب می شود، به عنوان منبع تامین برداشت روزانه آب، اکتفا کرد؛ تجربه ای که در کشورهایی مانند لیبی، اردن، عربستان، شمال هند، فلسطین، یمن و مصر مورد استفاده قرار گرفته و موفقیت آمیز نبوده است.

حال آنکه اگر قرار است به این پروژه به عنوان یک پروژه اکتشافی برای استفاده از منابع با ارزش آبهای ژرف، توجه شود، مطالعات بسیار دقیق و کافی نیاز است و حتی در صورت امیدبخش بودن مطالعات، باید تمامی مباحث این اکتشاف از جمله هزینه های حفاری و تاسیسات و هزینه های نگهداری، همه و همه به دقت مورد بررسی قرار گیرد.

از آنجایی که راه حل های رفع مشکل کمبود آب از جمله استخراج آب ژرف، انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به مرکز کشور و شیرین کردن آب آن، انتقال آب از دریای خزر و غیره، اغلب راه حل های سازه ای بوده که با هزینه های هنگفت همراه است، پیشنهاد این است که برای عبور از مشکل بی آبی آینده کشور، شیوه مدیریت منابع آبی فعلی کشور تغییر یافته و روش صحیح تری اعمال شود.