کتابخانه عمومی حافظه شهری انسان معاصر است

به گزارش ایلنا، چهارمین نشست از سلسله نشست‌های سیاست‌گذاری ملی کتابخانه عمومی که به «باز اندیشی در کارویژه کتابخانه‌های عمومی بر مبنای سیاست‌های خوانا و نویسا شدن مردم» اختصاص داشت، عصر یکشنبه، ۱۹ دی ماه، با سخنرانی نعمت‌الله فاضلی رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و حضور مهردخت وزیرپور، عضو هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، محمد حسن‌زاده، مدرس علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و جمعی از دانشجویان این رشته در دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.

کتابخانه‌های عمومی یکی از مولفه‌های زندگی مدرن

نعمت‌الله فاضلی در این نشست کتابخانه‌های عمومی را یکی از مولفه‌های زندگی مدرن عنوان کرد و گفت: درست است که کتابخانه امر دیرینه‌ای است و سابقه آن در ایران حتی به دوره پیش از اسلام بازمی‌گردد، اما آن چیزی که از آن به عنوان کتابخانه عمومی و یا کتابخانه همگانی یاد می‌شود، مفهومی مدرن است. ما در گذشته تنها با مفهوم کتابخانه مواجه بودیم، اما آنچه به عنوان کتابخانه عمومی مطرح می‌شود، فضایی اجتماعی است که همگان از هر قشر، طبقه و گروه می‌توانند آزادانه در آن حضور پیدا کنند و دانش همگانی را که برای زندگی در جامعه امروز ضروری است، به دست آورند.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی افزود: از این جهت کتابخانه عمومی به مثابه فضایی است که افراد جامعه ارزش‌ها، تمایلات و نیازهای زندگی همگانی خود را در آنجا جستجو می‌کنند و از این جهت می‌توان گفت کتابخانه عمومی فضایی دانشی است که توانش فرهنگی برای زیست همگانی در جامعه مدرن را تمرین می‌کند و دقیقا همین فضای عمومی پدیده مدرن یا معاصر است.

ظهور کتابخانه‌های عمومی در فرایند تجدد در جامعه ایرانی

وی ظهور کتابخانه‌های عمومی در ایران را بخشی از فرایند فرهنگی تجدد در جامعه ایرانی دانست و گفت: بر این اساس برای فهم چیستی، چگونگی و چرایی کتابخانه‌های عمومی باید منطق تجدد در ایران را بفهمیم و زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تاریخ خودمان را باز کنیم و با نقاط عطفی که کتابخانه‌های عمومی در آن شکل گرفتند و تغییر پیدا کردند آشنا شویم. آن نقطه‌های عطف لحظاتی هستند که معنای کتابخانه‌های عمومی تغییر می‌کند و معنای جدیدی به خود می‌گیرند.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی در این باره توضیح داد: کتابخانه تربیت در تبریز اولین کتابخانه‌ عمومی است که حدود ۱۱۰ سال پیش شکل می‌گیرد و اندکی پس از آن کتابخانه‌ها و قرائتخانه‌های دیگر در دوران مشروطه به وجود می‌آید و این روند ادامه پیدا می‌کند تا انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی که سیاست گسترش کتابخانه‌ها به لحاظ ساخت و ایجاد دسترسی بهتر به کتابخانه‌ها، به صورت کامل ادامه پیدا می‌کند.

فاضلی افزود: کتابخانه‌های عمومی در خواستگاه اولیه خود در هرجای دنیا و در ایران به صورت یک امر مستقل از زندگی عمومی شکل نمی‌گیرند. بلکه اتفاق‌هایی در کلیت جامعه رخ می‌دهد که منجر به پیدایش کتابخانه‌های عمومی شدند. بر این اساس در وهله اول کتابخانه‌های عمومی در ایران همزمان با گسترش سواد عمومی شکل گرفتند و به عبارت دیگر پیدایش کتابخانه‌ها با ایجاد نظام مدرسه‌ای جدید همراه می‌شوند.

بررسی عوامل موثر در پیدایش و تحول کتابخانه‌های عمومی در ایران

وی ادامه داد: پیدایش و گسترش کتابخانه‌های عمومی در همه جای دنیا و همچنین ایران، همزمان با گسترش شهر و شهرنشینی است. بر این اساس است که کتابخانه‌های عمومی را بخشی از فضای شهری به حساب می‌آورند و اصلا به عنوان یک نماد شهری وارد زندگی روستایی می‌شود. کتابخانه عمومی چیزی شبیه به سینما، موزه، دانشگاه و مدرسه بخشی از هویت و نماد شهری هستند.

این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی، وقوع انقلاب اسلامی را یکی از مهم‌ترین نقاط عطف تحول کتابخانه‌ها در جامعه ایرانی عنوان کرد و گفت: این انقلاب انقلابی مذهبی بود و قرآن به عنوان یک کتاب، ناخودآگاه فرهنگی این فلسفه سیاسی را تشکیل می‌داد، طبیعتا باید به سمتی می‌رفت تا مفهوم قلم و کتاب و کتابخانه را به عنوان مهم‌ترین رسانه سیاسی خود، گسترش دهد و یکی از مراکز فعال سال‌های ابتدایی انقلاب همین کتابخانه‌ها بودند.

ضرورت تاریخ‌نگاری فرهنگی کارکرد کتابخانه‌های عمومی در شهر‌ها

فاضلی گسترش کتابخانه عمومی در امتداد گسترش و تحول الگوهای ارتباطی جدید و تغییر رسانه دانست و گفت: مسئله کتاب و کتابت به عنوان رسانه اصلی دنیای مدرن شناخته می‌شد که البته امروز این رسانه و الگوی ارتباطی تغییر کرده است. نیل پستمن در کتاب «زندگی در عیش مردن در خوشی» به نقش کتاب و کتابخانه‌ها در شکل‌گیری دنیای مدرن اشاره می‌کند و اطلاعات بسیاری از تأسیس کتابخانه‌های عمومی و سالن اجتماعات در تمام روستاهای آمریکا در قرن نوزدهم به ما ارائه می‌کند.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی تصریح کرد: این کتاب به خوبی نشان می‌دهد که امروز ایالات متحده آمریکا، بیش از اینکه محصول انرژی اتمی و سایر امکانات نظامی خود باشد، محصول کتابخانه‌ها و ملت خوانا و نویسای قرن هجدهم و نوزدهم خود است. این نکته کلیدی کتاب پستمن است که البته همین موضوع در مورد بریتانیا، فرانسه و بسیاری از دیگر کشورهای پیشرفته دنیا صادق است.

وی افزود: ما در حوزه تاریخ‌نگاری فرهنگی کارکرد کتابخانه‌ها با خلاءهای بسیاری مواجه هستیم، به طوری که هیچ تاریخ فرهنگی مکتوبی از کارکرد کتابخانه‌ها در شهر‌ها و روستا‌هایمان در دوران معاصر نداریم، وهمه داشته‌های ما تنها منحصر به اطلاعاتی پراکنده درباره اینکه چه کسی آن کتابخانه را وقف کرد و یا دولت چقدر برای این کتابخانه چقدر هزینه کرده است.

کتابخانه و نوشتار بخش کانونی گفتمان مدرن

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، از کتابخانه و نوشتار به عنوان بخش کانونی گفتمان مدرن یاد کرد و گفت: کتابخانه نهاد کتاب در دنیای مدرن است و نوشتار منطق فرهنگی مدرنیته است. کتابخانه به عنوان فضای نهادی منطق نوشتاری دنیای مدرن، کارکردهای پیچیده و گسترده‌ای برای خوانا و نویسا کردن انسان شهری شده معاصر دارد.

فاضلی کتابخانه عمومی را فضایی برای بازآفرینی و معنابخشی مجدد یک محله یا شهر دانست و ادامه داد: متأسفانه ما روایت‌های کمی از ایجاد کتابخانه‌های اولیه در شهرهایی چون تبریز و اصفهان و تأثیرات شگرف آن در معنابخشی به این شهر‌ها داریم. بر همین اساس بوده که در صد سال گذشته نمایندگان مجلس، شهرداران و نمایندگان شهری تلاش می‌کردند تا برای شهر خود کتابخانه‌های عمومی تأسیس کنند تا از این طریق یک منزلت نمادین و بازتعریف جدیدی از شهر خود ارائه کنند.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی مهم‌ترین کارویژه کتابخانه‌های عمومی از ابتدا تا کنون مقوله خوانا و نویسا کردن جامعه است، اما امروز با ظهور دنیای مجازی و تکنولوژی‌های نوین، شاهد شکل‌گیری الگوهای ارتباطی جدید هستیم که باعث شده دنیای بصری بر دنیای مکتوب غلبه پیدا کند. به طوری که تا حدود ۲۰ سال پیش کتابخانه‌ها نماد هویت شهری بودند و امروز این موضوع همچنان برای شهرهای کوچک نیز صدق می‌کند، اما این معادله در کلانشهر‌ها تغییر پیدا کرده و برج‌ها، بزرگراه‌ها و مراکز خرید تبدیل به نمادهای شهری شده‌اند.

خوانا و نویسا شدن جامعه؛ مهم‌ترین کارویژه کتابخانه‌های عمومی

وی درباره کارکرد کتابخانه‌ها عمومی در جامعه امروز گفت: کتابخانه عمومی ظاهرا برای در دسترس قرار دادن کتاب‌ها است، اما وظیفه‌ای به مراتب پیچیده‌تر و وسیع‌تر از آن دارد؛ کتابخانه حافظه شهری عمومی انسان معاصر است. یعنی ما از طریق کتابخانه دائما مجموعه وسیعی از نشانه‌های و رمزهای تاریخی و جمعی را بازآفرینی و تفسیر می‌کنیم. به مقداری که به کتاب، کتابت و کتابخانه‌ها نزدیک می‌شویم، از یکپارچگی بیشتری با دنیای مدرن برخورداریم، اما وقتی از آن‌ها دور می‌شویم، از دنیا جدید فاصله می‌گیریم.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: بر این اساس به میزانی که ما خوانا‌تر و نویسا‌تر باشیم، معاصر‌تر هستیم، یعنی به معنای واقعی در عصر و روزگار خودمان زندگی‌ می‌کنیم. اما به محض اینکه از خوانا بودن و نویسا بودن فاصله می‌گیریم، از معاصریت خودمان جدا می‌شویم. برای همین معتقدم که در یک بیان کلی می‌توان گفت که مهم‌ترین کارویژه کتابخانه‌های عمومی از ابتدای تأسیس تاکنون، همین مقوله خوانا و نویسا ساختن جامعه است.