رونق باغداری و كشاورزي اصفهان

عبور رودخانه زاينده‌رود از جلگه‌هاي اصفهان، در تبديل شدن اين منطقه به پرآب‌ترين مكان ايالت جبال بسيار موثر بود و زمينه را براي پرورش انواع محصول كشاورزي مهيا و شرايط طبيعي اين شهر آن را به منشأ انواع محصولات كشاورزي و ميوه‌ها و... تبديل‌كرد. بنا به گفته همداني، اصفهان سرزمينى است پهناور و با ساختمان‌هاي فراوان و خاكى سالم و كم‌حشره (ابن‌الفقيه همداني، 1349: 98) اما بارتولد در مورد زمين كشاورزي اين شهر، نظري مخالف دارد و مي‌گويد كه زمين‌هاي كشاورزي اصفهان به كود بسياري نيازمند بود و براي رفع اين مشكل نيز مردمان اين شهر در برج‌هاي مخصوصي فضله كبوتر جمع مي‌كردند و علاوه بر آن مدفوعات انساني و حيواني شهر را نيز به كار برده يا حتي مدفوعات انسان را مي‌خريدند. (بارتولد، 1386: 188) اما با توجه به رشد و تنوع زياد محصولات كشاورزي و ماندگاري و صادراتي بودن آنها به بلاد ديگر، اين گفته نمي‌تواند مقبول باشد؛ همچنين، براي رد اين ادعا مي‌توان به گفته برخي ديگر از مورخان استناد كرد كه به پاكيزگي هوا، مرغوبيت خاك و گوارايي آب اصفهان اشاره كردند، چنان كه آمده ‌است حجاج به فرمانداري كه به اصفهان می‌فرستاد، گفت: «شهرى را به تو دادم كه سنگ آن سرمه، مگس آن زنبور[عسل] و گياه خشكش زعفران است.» (ثعالبی، 1368: 231) و دلیل این سخن مي‌تواند شهرت محصولات صادراتي اصفهان به مناطق ديگر باشد كه در بيشتر بلاد از آن توصيف نيكويي مي‌شده است و منظور آن نيز مي‌تواند اين گونه باشد كه فراواني زنبور عسل همچون كثرت مگس‌ها بوده و همين‌طور فراواني زعفران را با فراواني گياه خشك كه در هر منطقه‌اي پيدا مي‌شود، مقايسه كردند.

ميوه‌ها و محصولات كشاورزي در اصفهان متنوع، فراوان، سالم، ارزان و مرغوب بوده است و به قول صاحب احسن‌التقاسيم، ميوه‌هاي اصفهان نقل محافل و بلاد مختلف بود (اصطخري، 1357:165). ميوه‌هايي چون انگور، گلابي، سيب، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو و محصولاتي از اين قبيل توليد و برداشت مي‌شد (ابن حوقل، 1345: 108) كه به مرغوبيت و فراواني در بلاد ديگر توليد و برداشت نمي‌شد (قزويني،1373:365).  اين ميوه‌ها در اصفهان به وفور و ارزان يافت مي‌شد، چنان كه مقدسي مي‌نويسد: «ميوه‌شان هميشگى و نعمتشان آشكار است؛ من انگور نيكو را در هنگام نوروز آنجا، يك من، به يك دانق خريدارى كردم و همچنين سيب عالى را» (مقدسی، 1361: 580). از ديگر محصولات كشاورزي آن زعفران بود كه بر زعفران ديگر شهرها برتري داشت (اصطخري، 1357:199) حتي، در اصفهان دهستاني به نام جفران بوده كه در آنجا زعفران كاشته مي‌شده است (ابونعيم اصفهاني، 1377:96) و اين سخن نشان از اهميت خاص زعفران در اين شهر دارد كه حتي مكاني را به آن اسم ناميده‌اند.

غله و صيفي‌جات نيز در اصفهان توليد مي‌شد (مستوفي، 1388:90). حاصل اين ناحيه به‌غير از ميوه اكثرا صيني (گندم سفيد)، جو، ماش، برنج و نخود، ارزن، ذرت و بذركتان بود (ابن‌حوقل، 1345:108). اين محصولات در آنجا كمتر از جاى ديگر كرم مي‌زد و حتي سال‌ها سالم مي‌ماند (ابن الفقيه همداني،1349:295) و اين خاصيت به علت آب و هواي مساعد و خشك اين شهر بود كه مانع رسيدن رطوبت به محصول شده و از خراب شدن آنها جلوگيري مي‌كرد. در اصفهان نوعي بيد خوشبو نيز وجود داشت كه از آن كنجد مي‌گرفتند و روغني را كه از آن به‌دست مي‌آمد به اهواز مي‌بردند (ابن‌رسته، 1380:185). بادنجان را نيز مي‌توان از ديگر محصولات كشاورزي اصفهان نام برد (رشيدالدين فضل‌الله، 1368: 187).

منبع: علی غلامی فیروزجائی، محسن پرویش، «وضعیت اقتصادی اصفهان در دوران آل‌بویه»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1393: 57-55.