مالیات مستقیم یا عایدات ثابت

مالیات مستقیم یا عایدات ثابت عبارت است از مالیاتی كه از اراضی زراعتی و مواشی و صنعتگران و تجار و كسبه گرفته می‌شود. املاك و اموال علمای روحانی از پرداخت مالیات معاف هستند و نیز از قبایلی كه سوار و سرباز برای دولت فراهم می‌کنند مالیات گرفته نمی‌شود.

تمام زمین‌های حاصلخیز و مزارع پنبه و برنج و توتون و تنباكو و تریاك و غلات و باغ‌های میوه باید مالیاتی بپردازند و آن مالیات متناسب است با جنس محصول و فراوانی یا كمی آب. غالبا این نوع مالیات از اصل محصول گرفته می‌شود یعنی تحصیلداران دولتی ربع و حداقل خمس محصول زارع را از او می‌گیرند. طرز اخذ این مالیات در هر ایالت یكسان نیست مثلا در ایالت آذربایجان مالیات به اراضی زراعتی تعلق می‌گیرد و مطابق گاوبندی گرفته می‌شود، در آنجا برای هر جفت گاوبندی 15فرانك می‌گیرند، به علاوه سرانه‌ای هم می‌گیرند یعنی از هر مرد چهار فرانك و از هر زن یا طفلی 2 فرانك و از هر اسب یا ماده گاو یا الاغ 90 سانتیم و از هر راس گوسفند 20 سانتیم می‌گیرند، مع‌هذا این طریق معین و مأخذ روشن با طبع ایرانی موافقت و سازش ندارد و اگر مداخلی در كار نباشد افسرده و ملول می‌شود.

با اینكه معین شده است كه از هر ناحیه و دهكده‌ای چه مبلغ باید گرفته شود، معمولا حاكم محل، اخذ مالیات را به‌طور مزایده به اشخاص واگذار می‌كند و مداخل خود را هم منظور می‌کند یعنی به مبلغی به‌طور دلخواه خود به اجاره می‌دهد و اجاره‌دار هم با كدخدایان همدست شده و این مبلغ را با مداخلی كه باید عایدشان شود بین دهكده‌ها تقسیم می‌کنند اما غالبا مالكان عمده برای فرار از تعدیات ماموران اخذ مالیات، مبلغ بدهی خود را به اضافه مبلغ مختصری به نام مداخل، به حاكم می‌پردازند تا از شر ماموران خلاص شوند.

- سفرنامه از خراسان تا بختیاری، هانری رونه دالمانی، ترجمه: محمدعلی فره‌وشی ص: 45.