سوزن‌دوزی نور چشم زنان بلوچ

بلوچ‌ها از دورترین سال‌ها با توجه به موقعیت طبیعی محیط‌زیست خود کوشیده‌اند تا از مواد و مصالحی که طبیعت به رایگان یا با قیمت بسیار ارزان در اختیارشان قرار داده، حداکثر بهره‌برداری را بنمایند و با تبدیل آنها به کالاهای کاربردی، کسب درآمد کنند.

به همین سبب سفال‌سازی، حصیربافی، بافت سیاه‌چادر از موی‌زبر، بافت خورجین و جوال، نمدمالی، خراطی و تهیه مصنوعات مختلف دیگر از برگ درخت نخل و پوست و موی بز در بلوچستان سابقه‌ای دیرین دارد و تقریبا ردپایی از تولید آنها در همه روستاهای بلوچستان دیده می‌شود. در میان همه تولیدات بلوچ‌ها، رشته دیگری نیز وجود دارد که کاربرد جهانی یافته و اینک سال‌هاست که آوازه‌اش از مرزهای کشورمان فراتر رفته و در مناطقی از دنیا آن را می‌شناسند. این محصول به «سوزن‌دوزی» شهرت دارد و گاه با عنوان «بلوچ‌دوزی» یا «سوزن‌دوزی بلوچ» نیز از آن یاد می‌شود و تاکنون مشابه آن در نقطه دیگری از کشور مشاهده نشده است. این هنر با حیات هویتی مردمان بلوچ آمیخته است و راز و رمز این هنر ظریف و پیچیده را زنان و دختران بلوچ می‌شناسند. اکثر دختران این منطقه از سنین چهار، پنج سالگی، به موازات آموختن فنون خانه‌داری سوزن‌دوزی را نیز می‌آموزند و معمولا تا پایان عمر پیوند خود را با آن حفظ می‌کنند.

مناطقی که بیشترین شهرت در این زمینه را دارند، عبارتند از: چانف، اسپکه فنوج، سورمیچ، نکوچ، پیپ، هریدوک، کویچ، بزمان (از توابع ایراشهر)، سیب‌سوران (از توابع سراوان)، ایرندگان و مارندگان (از توابع خاش) و مهنت، قاسم‌آباد، گشت، کله‌گان، بمپور و اسماعیل‌آباد. تولیدات بلوچ‌های سرحدی که در مناطق شمالی سکونت دارند، دارای مختصر تفاوت‌هایی با بلوچ‌های مکرانی ساکن در نواحی جنوبی است. در قسمت‌های جنوبی بیشتر رنگ‌های تیره مورد استفاده قرار می‌گیرد با نقش‌های ریز و پر، ‌در حالی‌که محصولات قسمت شمالی و شرقی دارای رنگ‌های روشن نقوش ساده‌تر است. (1)

در مورد تاریخ پیدایش این هنر نزد محققان اتفاق نظری وجود ندارد، اما اغلب منابع رواج آن در میان مردمان بلوچ را به قرون اولیه اسلامی نسبت می‌دهند و عهد مغولان و ایلخانان، با توجه به ورود بارقه‌هایی از فرهنگ و هنر چینی به ایران، دوران اوج و رواج این هنر بود. همچنین با رونق هنر و صنایع‌دستی در عهد صفوی این هنر نیز رواج پیدا کرد و حتی در مناطق مرکزی ایران نیز هنرمندانی به آن اشتغال یافتند. طرح‌های موجود در سوزن‌دوزی بیشتر شامل اشکال هندسی است که هنرمند با استفاده از رنگ‌های مختلف به آن روح و زیبایی می‌بخشد.

1) ژیلا علیزاده، «گردشی در کارگاه صنایع‌دستی ایران»، نامه اتاق بازرگانی، 1377، صص50-51.