تاثیر نظریه اعتباریات ادراکی بر فلسفه‌های ناظر بر علوم انسانی

به گزارش خبرگزاری مهر، ادراکات اعتباری نظریه ابتکاری علامه طباطبایی است که در آثاری چون رساله الاعتباریات، رساله الانسان فی الدنیا، حاشیه بر کفایه، اصول فلسفه و روش رئالیسم ـ مقاله ششم ادراکات اعتباری، تفسیر شریف المیزان و کتاب نهایه الحکمه، بیان و تبیین شده، بنیادی برای مباحث وی قرار گرفته است. این نظریه با تمایزی که میان ادراکات حقیقی و اعتباری قائل می‌شود، از یک‌سو علوم حقیقی را از گزند خطاهای معرفت‌شناسانه حفظ می‌کند و از دیگر سو خلأ تئوریکی که میان ذخائر غنی فلسفه اسلامی و علوم اجتماعی کاربردی شکل گرفته را پر می کند. از این رو، می‌تواند تأثیر عمیقی بر حوزه‌های گوناگون علوم انسانی و علوم اجتماعی بگذارد. حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی هم معتقد است علامه طباطبایی نظریات اعتباریات را در مواجهه با دو جریان مهم فلسفه غرب به عنوان یک نظریه معرفت‌شناسی مطرح کرد. او اعتباریات را یک نوع ادراک می‌داند و معتقد است ما یک نوع از اعتباریات داریم که عقل‌گراها در غرب و دنیای اسلام به آن توجه نکرده‌اند. حجت‌الاسلام قائمی‌نیا با اشاره به نظریه اعتباریات ادراکی علامه طباطبایی و ارتباط آن با علوم انسانی گفت: مرحوم علامه طباطبایی این نظریه را در اصول فلسفه و روش رئالیسم به عنوان نوعی معرفت شناسی مطرح کرده است که برخی از معارف ما معرفت حقیقی محسوب می شوند زیرا با امور حقیقی ارتباط برقرار می کنند و برخی از معارف هم اعتباری هستند و اعتباریات هم نوعی از ادراکات انسان را تشکیل می دهد.

وی اضافه کرد: علامه طباطبایی در رد دیدگاه های فلسفی رایج در غرب نظریه اعتباریات ادراکی را مطرح کرده است. ما در بیشتر رشته های علوم انسانی با گونه های متفاوتی از اعتباریات روبرو می شویم. از سویی این دیدگاه تناسب خاصی با فلسفه علوم انسانی دارد. به عنوان مثال در حوزه علوم اجتماعی با خیلی از ادراکات اعتباری که در صحنه اجتماع وجود دارند، مواجه می شویم. در حوزه اقتصاد هم با اوراق بهادار و پول که نوعی از اعتباریات محسوب می شوند، روبرو هستیم. امثال چنین موضوعاتی را د ر علوم انسانی می توان به وفور یافت که از این جهت نظریه اعتباریات ادراکی می تواند در این علوم کارآیی داشته باشد.

عدم وجود ارتباط میان نظریه اعتباریات با علوم انسانی

قائمی نیا در ادامه گفت: ارتباط میان نظریه اعتباریات با علوم انسانی هنوز شکل نگرفته است اما می تواند بر این علوم تاثیرگذار باشد. اندیشمندان هنوز میان این دو حوزه کار جدی انجام نداده و پیرامون آن بحث نکرده اند.

وی در پاسخ به این سوال که چرا برای ارتباط میان نظریه اعتباریات و علوم انسانی کاری انجام نگرفته است، گفت: دلیل عدم ورود به این حوزه مربوط به اقتضائات دوره ای که علامه طباطبایی این مباحث را مطرح کرده، می شود. در آن دوره دغدغه علوم انسانی و تحول در آن مطرح نبود درحالی که نزدیک به یک دهه است که تحول در علوم انسانی مطرح شده و به ارتباط نظریه اعتباریات و علوم انسانی توجه می شود. امروز اندیشمندان ما متوجه این ارتباط شده اند اما در زمان بیان این نظریه چنین شرایطی وجود نداشت.

عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: امروز ما شاهد نگارش رساله هایی درباره ارتباط نظریه اعتباریات ادراکی  با حوزه های مختلف علوم انسانی مانند جامعه شناسی و اقتصاد هستیم اما هنوز کار مهمی در این زمینه صورت نگرفته است.

قائمی نیا درباره تحول در علوم انسانی با ورود نظریه اعتباریات  اظهار کرد: در این مساله دو رویکرد مطرح می شود: اول اینکه تغییر بر اساس علوم موجود امکان پذیر نیست زیرا سطح کار متفاوت است و دوم ایجاد نگاه فلسفی خاص و ویژه نسبت به این علوم. به عنوان مثال در فلسفه علوم اجتماعی بر اساس نظریه اعتباریات دیدگاه خاصی را می توان مطرح کرد که قطعا تاثیراتی را در حوزه علوم اجتماعی خواهد گذاشت اما این نظریه به طور مستقیم در علوم اجتماعی ورود نمی کند بلکه به فلسفه این علوم ارتباط پیدا می کند و بیشتر نگاه فلسفی می تواند بر فلسفه های ناظر بر این علوم تاثیر بگذارد.

تاثیر نظریه اعتباریات بر فلسفه های ناظر بر علوم انسانی

وی اضافه کرد: این نظریه ناظر بر فلسفه علوم انسانی است و نگاه فلسفی آن در کنار دیگر نگاه های فلسفی برای این علوم قرار دارد اما این بدان معنا نیست که می توان جامعه شناسی و اقتصاد را با این نظریه تغییر داد و من هم معتقد به آن نیستم.

قائمی نیا در پاسخ به این سوال که آیا نظریه اعتباریات می تواند حرفی در حوزه فلسفه فرهنگ برای گفتن داشته باشد، گفت: فرهنگ از حوزه هایی است که مملو از اعتباریات است و این نظریه هم جزو زمینه های تاثیر گذار در مباحث فلسفی فرهنگ محسوب می شود. علامه طباطبایی اعتباریات را به قبل الاجتماع و بعد الاجتماع تقسیم بندی می کند. حوزه فرهنگ هم جزو موضوعات بعد الاجتماع و یکی از ویژگی های بارز جامعه است.

وی در پایان سخنانش گفت: قطعا اعتباریات بعد الاجتماع در حوزه فرهنگ کارایی دارد و یکی از ابعاد مهم فرهنگ را می توان اعتباریاتی در نظر گرفت که در هر فرهنگی و متفاوت از دیگر فرهنگ ها وجود دارد.