اختلاف‌نظر آیات مکارم شیرازی، خزعلی و منتظری درباره یک اصل قانون اساسی

     برخی نمایندگان معتقد بودند انتخاب بیش از ۲دوره نباید محدود شود،اما عده بیشتری نظر مخالف داشتند.
 

نظر به اهمیت موضوع، این بخش از مذاکرات(مربوط به ۲۳مهر۱۳۵۸)در سی وهفتمین سالگرد آن بازخوانی می شود.

     این اصل پیشنهادی به این شرح قرائت می شود:
     "رئیس جمهور برای مدت چهار سال از راه مراجعه مستقیم به آراء عمومی انتخاب میشود و انتخاب متوالی او تنها برای یک دوره دیگر بلامانع است."
 

     نایب رئیس (بهشتی) ـ تذکری میدهم خدمت دوستان و آن اینکه، این عبارت «از راه مراجعه مستقیم به آراء عمومی» را ما میتوانیم کوتاهتر بکنیم و بنویسیم با رأی مستقیم مردم، هم عبارت کوتاهتر میشود و هم بار فراندوم اشتباه نمیشود، اگر موافق هستید همین کار را بکنیم یعنی «رئیس جمهور برای مدت چهار سال با رأی مستقیم مردم انتخاب میشود»

     پرورش(نماینده استان اصفهان) - کلمه «متوالی» را «مجدد» بکنید.
     نایب رئیس (بهشتی)ما میخواهیم بگوئیم که انتخاب متوالیش یک دوره است، و بالاخره متوالی تنها برای یک دوره بلامانع است».
[آیت الله]مکارم شیرازی(نماینده استان فارس) ـ انتخاب متوالی، یک دوره را متوالی نمیشود گفت بلکه دوتائی متوالی میشود.
     نایب رئیس (بهشتی) ـ عبارت را اصلاح بفرمائید که "انتخاب مجدد او به صورت متوالی تنها برای یک دوره بلامانع است"
     رحمانی(نماینده استان کردستان) ـ بنده مخالفم.
انتخاب مجدد دو جور است یک وقتی بلافاصله است آنوقت میگوئیم یک دوره ولی اگر بافاصله شد دوسه دوره...
     خزعلی(نماینده استان سمنان) ـ بنده مخالفم.
     موسوی جزایری(نماینده استان خوزستان) ـ بنده خواستم بفرمائید که چرا تفکیک شده یک دوره، ممکن است یک فرد لایق و متقی و کاردان باشد و اکثریت مردم هم این لیاقت و کاردانی را تشخیص بدهند.

     فوزی(نماینده استان آذربایجان غربی) ـ بنده با تصویب این اصل قبل از اصل ۸۹ مخالفم، برای اینکه اگر آنجا توافق حاصل نشد و تصویب نشد آنوقت تکلیف چیست؟

     نایب رئیس (بهشتی) ـ به هر حال این را باید به یک صورتی حل کنیم، آقای فوزی به نظر من اشکالی نیست.اولین مخالف آقای رحمانی و اولین موافق آقای مکارم صحبت میکنند و بعد رأی میگیریم، آقای رحمانی بفرمائید.
     رحمانی ـ بسم اللّه الرحمن الرحیم.
اینکه رئیس جمهور را از راه مراجعه مستقیم به آراء عمومی انتخاب نمایند مخالف هستم به جهت اینکه راه سهلتر مراجعه به مجلس است با دو سوم آراء یا سه چهارم آراء و امثال اینها، چه وجهی دارد که رهبر از طریق مجلس خبرگان انتخاب میشود که دارای اختیارات اصلی است ولیکن رئیس جمهور از طریق مجلس خبرگان انتخاب میشود که دارای اختیارات اصلی است ولیکن رئیس جمهور از طریق آراء مستقیم مردم، پس بنابراین برای حفظ تعادل لازم است که این هم از راه مجلس شورای ملی باشد با توجه به اینکه هم هزینه اش کمتر میشود و هم مقطعی کمتر دارد و هم در مقام عزل زودتر انتخابات صورت میگیرد .عرض بنده همین بود.
     نایب رئیس (بهشتی) ـ به این ترتیب چون آقای خزعلی جهت مخالفتشان فرِق میکند تشریف بیاورند.
     خزعلی ـ بسم اللّه الرحمن الرحیم.
در این اصل ۹۰ آمده است که «رئیس جمهور برای مدت چهار سال با رأی مستقیم مردم انتخاب میشود و انتخاب مجدد او به صورت متوالی تنها برای یک دوره دیگر بلامانع است» روح این اصل و فلسفه این قانون این است، کسی که مسلط بر قدرت شد خصوص دو دوره متوالی، طوری میشود راهها را در دست دارد و میتواند مقدرات مردم را قبضه کند و لذا صلاح این است که دوره سوم مستولی برحقوِق مردم نباشد ، افراد لایق در گوشه و کنار مملکت پیدا میشوند.این مطلب درست است اما گاهی یک فرد بسیار لایقی پیدا میشود که دو دوره را اداره کرده و مانند ندارد و با این قانون دست او را میبندیم و مسئولان این انتخاب دستشان بسته میشود، چون مسئولان عبارتند از: شورای نگهبان و رهبر و خود مردم که در انتخاب اصیل و بیدار هستند، برای دوره سوم اگر نالایق است دیگر انتخابش نخواهند کرد، بنابراین راه را باز بگذارید خود آنها نالایق را عقب خواهند زد و اگر ناچاریم که این قید را بیاوریم اقلا یک استثنا قائل بشویم، بگوئیم که بیش از دو دوره متوالی ممکن نیست الا در افرادی که به تشخیص رهبر و شورای نگهبان صلاحیتشان محرز است و مورد رضایت مردم هستند، استثنائاً چنین شخصی میتواند دوره سوم و بیشتر را حائز باشد.
     نایب رئیس (بهشتی) ـ آقای مکارم به عنوان موافق تشریف بیاورید.
     مکارم شیرازی ـ بسم اللّه الرحمن الرحیم.
دو نفر از برادران با این اصل با دو منطق مخالف بودند، اول جناب آقای رحمانی که ایشان عقیده داشت به اینکه رئیس جمهور باید به وسیله مجلس انتخاب بشود و سه دلیل داشتند که اگر خلاصه اش کنم دلیل اول مساوات با رهبر، دلیل دوم هزینه کمتر، دلیل سوم نصب آسانتر، و من فکر میکنم هیچکدام از این سه دلیل قانع کننده نیست، به علت اینکه رئیس جمهور باید یک پیوند مستقیمی با مردم داشته باشد و پیوند مستقیمش تنها از طریق مراجعه به آراء عمومی ممکن است و اگر از طریق مجلس بوده باشد این پیوند مستقیمش با مردم از بین میرود و به صورت پیوند غیر مستقیم در میآید و آن قدرتی که لازم است داشته باشد و همبستگی با مردم که باید داشته باشد در رئیس جمهور پیدا نمیشود، و اما اینکه در دلیل اولشان گفتند که باید بای رهبر مساوی باشد چون رهبر را خبرگان انتخاب میکنند به قول ما این قیاس مع الفارِق است برای اینکه رهبر یک جنبه تخصصی مخصوص به خود دارد و آن مسأله فقاهت و آن شرایط خاصی که تنها خبرگان میتوانند تشخیص بدهند به خلاف رئیس جمهور همین اندازه مشخص بوده باشد لایق و پاک و امین، یک شرایطی که ...مردم میتوانند تشخیص بدهند ولی تشخیص صفات رهبر جز برای اهل خبره ممکن نیست.
و اما اینکه گفتند هزینه کمتر، مسلم است که هزینه در اینجا نباید مشکلی ایجاد بکند، وقتی پای منافع ملت در کار بوده باشد و استحکامی به حکومت ببخشد مقدار هزینه انتخابات در مقابل آن ناچیز است.
و اما اینکه گفتند نصبش بعد از عزل آسانتر میشود، انتخاب کردن هم کار مشکل و پیچیده ای نیست البته یک مقدار شاید زمان بیشتری لازم داشته باشد اما آنچنان مقدار زمانی نیست که کار مملکت را به نابسامانی بکشد، اگر تمام اینها را بگذاریم در برابر آن پیوند محکمی که رئیس جمهور از طریق آراء مستقیم مردم با مردم پیدا میکند و آن قدرتی که به او میدهد و حتی مرعوب بودنش هم در بعضی شرایط اگر مجلس شرایط نابسامانی داشت مرعوب هم نمیشود بالاخره منافعش مسلماً بیشتر است و اگر از طریق آراء مردم باشد بهتر از این است که از طریق مجلس باشد.
و اما آنچه جناب آقای خزعلی گفتند که ما نباید محروم کنیم کسی را بعد از دو دوره، چرا به علت اینکه ممکن است فردی لایق بوده باشد و این فرد لایق مثلا ده دوره هم انتخاب بشود، سنش هم اقتضا بکند و استعداد هم داشته باشد، چرا ملت از یک چنین استعداد و سرمایه انسانی محروم بماند، و گفتند لااقل در این قانون یک استثناء بگذارید. این البته چند تا جواب دارد که به صورت خیلی فشرده عرض میکنم اولین جواب اینست که فلسفه این که در خیلی جاهاهست اینست که یک نفر جا خوش نکند و قدرتش خیلی ریشه دار نباشد، غالباً دیده شده حالا افراد استثنائی را بگذاریم کنار، نظاماتی که سالیان متمادی ادامه پیدا میکند غالباً به فساد و دیکتاتوری میکشد و هنگامی که رئیس جمهور بماند، بیم استبداد در آن کم نیست.
و اما اینکه فرمودند افراد استثنائی ممکن است پیدا بشوند، میدانیم که قوانین تابع استثنائات نباید باشد.
     هاشمی نژاد(نماینده استان خراسان) ـ به نیروهای دیگر هم امکان میدهد.
     مکارم شیرازی- بله علاوه بر این، این را هم عرض کنم که به استثنائات ما نباید توجه داشته باشیم البته ایشان حق دارند و ممکن است که یک موقعی فردی پیدا بشود اما رعایت این فرد نادر در مقابل  فلسفه ای که در غالب موارد به استبداد کشیده میشود اگر بخواهیم بکنیم حق آن فلسفه از بین رفته است.
     طاهری اصفهانی(نماینده استان اصفهان) ـ این جواب شما قانع کننده نبود.
     مکارم شیرازی- توجه بفرمائید، این تجربه در دنیا هم شده که پشت سر هم برای مدت طولانی نمیگذارند کسی بر سر قدرت باشد، از همه اینها گذشته کار ریاست جمهوری واقعاً یک کار خردکننده است کسی که هشت سال پشت سرهم بخواهد انجام وظیفه بکند نه سمبل کاری بکند، واقعاً اعصابش را میکوبد، حداقل چهارسال استراحت بکند و بعد دو مرتبه بیاید، مانع انتخاب مجدد او نیستیم بلکه مانع سه دوره پشت سرهم هستیم، یعنی میگوئیم این آدم خیلی خوبی است ولی هشت سال کار از او کشیدهایم چهارسال استراحت بکند و دو مرتبه بیاید و بازهم هشت سال دیگر پشت سر هم حق دارد بوده باشد واین یک چیز غیر منطقی نیست و اما اینکه گفتند یک استثنائی در قانون بنویسیم، برای افراد شاذ و نادر در قوانین چیزی نمی نویسند....

     نایب رئیس (بهشتی) ـ آقای طاهری سؤالی دارید بفرمائید.
     طاهری اصفهانی ـ سؤال من این است اگر یک فردی که از هر جهت برایش تأمین داریم و در آن چهارسالی هم که انتخاب شد امتحان خودش را از نظر کمی و کیفی به ملت و زعما داد و استعداد بدنی هم دارد این چه مانع دارد که سه دوره متوالی انتخاب بشود؟ و اگر در همان دوره اول همچون تأمینی برایش پیدا نکردیم و خائف هستیم برایش، پس برای دوره دوم هم انتخاب نمیشود..
     مکارم شیرازی ـ جواب اینست که ما نمیتوانیم برای یک دوره معین قانون وضع بکنیم ما اگر راهی باز کردیم برای سه دوره در واقع به روی همه باز کردیم، منتها گفتیم استعداد بدنی داشته باشد و خوب باشد و در اینصورت ممکن است همه بگویند ما استعداد بدنی داریم و عده ای هم طرفدار داشته باشند که آدم خوبی است و این کسانی که از این قانون استفاده میکنند مثلا ده نفر هستند، نه نفر از آنها ممکن است کارشان به استبداد بکشد، اما ممکن است یکی از آنها همانطور یکه شما میفرمائید سرمایه خوبی برای مملکت باشد، آیا بخاطر آن یک سرمایه خوب که یکدهم است و آن نه نفری که غالباً کارشان به استبداد میکشد ما آن را انتخاب بکنیم؟ مسلماً صلاح قانون نیست.
     نایب رئیس (بهشتی) ـ متشکرم، مخالف و موافق صحبت کردند ولی آقای منتظری میفرمایند که من از جهت سومی مخالف هستم که هیچ یک از دو مخاف متذکر این جهت نشدند، به هر حال چون دو نفر مخالف صحبت کرده طبق آئین نامه، اگر جلسه موافقت بکند آقای منتظری میتواند صحبت کنند.
حالا موافقین به اینکه آقای منتظری که از جهت سوم مخالف هستند نظرشان را بیان کنند دستشان را بلند کنند (اکثر دست بلند کردند.)
موافقت شد.
آقای منتظری بفرمائید.
     منتظری(نماینده استان تهران) ـ اعوذباللّه من الشیطان الرجیم، بسم اللّه الرحمن الرحیم.
من از اول با اینکه یک نفر رئیس جمهور باشد مخالف بودم، آیه شریفه قرآن «وامرهم شوری بینهم» تخصیصی برایش نخورده است الا فی الریاست الجمهوریه، و ما هرچه کار بکنیم و کارها را دست یک نفر ندهیم، به نظرم به صلاح مملکت است، برای اینکه ما در کشورهای خارج هم دیده ایم با اینکه شاهنشاهی هم نبوده و ریاست جمهوری بوده، و رئیس جمهورش هم موقت بوده ولی در اثر اعمال نفوذ آن رئیس جمهور، خودش را رئیس جمهور دائم کرده و الان هم در بعضی از کشورها مصداِ ق دارد که به ملت ریاست جمهوری مادام العمر خودش را تحمیل کرده، ما بجای اینکه یک رئیس جمهور داشته باشیم، باید یک شورای جمهوری داشته باشیم که اقلا سه نفر باشند، و این سه نفر در رأس قوه مجریه باشند بعد از مقام رهبری منتها یک مقدار تشریفاتی هم در مملکت هست که فرضاً یک رئیس جمهوری یا یک شخصیتی از کشور خارج میخواهند بیاید ایران، آنوقت آن سه نفر بین خودشان یک رئیسی دارند و به عنوان تشریفات یک نفر از خودشان را به نام رئیس انتخاب میکنند که اداره کند آن تشریفات را، فرضاً اداره جلسات به عهده بگیرد . ولی در مورد تصمیم گیری اگر سه نفر باشند از دیکتاتوری مملکت ما دورتر خواهد شد، و ما از باب اینکه بارها هم عرض کرده ام، انسان مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید میترسد، آنوقتی که رضاشاه را آمدند بر این مملکت تحمیل کنند تمام علما و دانشمندان و روشنفکران خیال میکردند با آمدن رضاشاه ایران گلستان میشود و از اروپا هم جلو میافتد، رضاشاه هم اول خودش را متدین و معتقد به مبانی اسلامی نشان داد ولی آخرش هم دیدیم که دیکتاتور از آب درآمد، پسرش را هم که بعد از او دیدیم، همینطور اول با علما گرم میگرفت و تواضع میکرد ولی آخر کار گرگ شد و از گرگ هم بدتر، اگر چنانچه بنا باشد امور مملکت دست یک نفر باشد از دیکتاتوری دور نیست از باب اینکه مقام خلاصه نوعاً غرور میآورد برای انسان و سکر مقام بالاترین سکرهاست، بنابراین اگر چنانچه شورای جمهوری باشد این به نظر من بهتر از آن یک نفر خواهد بود البته از اول هم در آن پیش نویس که داشتند من طرفدار شورای جمهوری بودم.
     نایب رئیس (بهشتی) ـ از میان دوستانی که اینجا به ترتیب اسم نوشته اند اسامیشان را میخوانم، یک نفر که بتواند به عنوان موافق در پاسخ آقای منتظری صحبت بکند میتواند بیاید صحبت کند.
     ربانی شیرازی (نماینده استان فارس)ـ با یک موافق قضیه حل نمیشود چونکه این مسأله مطرح نشده، در جلسات خصوصی روی ریاست جمهوری فرد صحبت شده این اگر بنا بود مطرح بشود میبایستی در کمیسیون بحث میشد که آیا شورا باشد یا فرد، این اینجا اصلا به یک موافق قضیه حل نمیشود.
     نایب رئیس (بهشتی) ـ...این تذکر آقای ربانی بجاست که چون مسألهای است که ما اگر بخواهیم رویش بحث بکنیم جادارد ... پس اجازه بفرمائید از این بحث بگذریم و نظر آقای منتظری هم گفته شد و در رابطه با این اصل احتیاجی هم به موافق نیست...اصل ۹۰ را برای رأی گیری میخوانم: اصل ۹۰ (اصل یکصد و چهاردهم) ـ رئیس جمهور برای مدت چهار سال با رأی مستقیم مردم انتخاب میشود و انتخاب مجدد او به صورت متوالی تنها برای یک دوره دیگر بلامانع است.
لطفاً گلدآنهارا برای رأی گرفتن نزد نمایندگان ببرید.
(اخذ رأی به عمل آمد و نتیجه به شرح زیر اعلام شد) نایب رئیس (بهشتی) ـ نتیجه اخذ رأی را اعلام میکنم، عده حاضر در جلسه هنگام اخذ رأی شصت و چهار نفر، تعدا کل آراء شصت و چهار رأی، آراء موافق پنجاه و دو رأی، آراء مخالف شش رأی، آراء ممتنع شش رأی، بنابراین تصویب شد...

۲۹۲۹