تاریخچه و ویژگی‌های تعزیه در جم/ خوانش قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه‌

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها - علی حسینی: تعزیه به عنوان رساترین نوای سوزناک عزاداری در طول تاریخ، با فریاد رسا، پرده جهل و ظلمت را کنار زده و زبان گویای حق طلبان برای انتقال پیام نهضت عاشورا به ویژه در دوران سلطه حاکمان ظالم و فاسد تاریخ بوده است.

این هنر بی‌بدیل که با حماسه عاشورا پیوندی ناگسستنی دارد، مهم‌ترین و اثرگذارترین شیوه نمایش ایرانی است که در طول دوران اختناق تاریخ و در میانه آواهای جاهلانه ظالمان با زبان گویا و رسای خود، نوای مظلومیت و حقانیت سیدالشهدا برای زنده نگه داشتن دین خداوند را فریاد زده است.

تعزیه از دیدگاه اعتقادی، دینی و تاریخی ارزش فراوانی دارد و در دوران صفویه و قاجار رونق گرفت تا به شکل کنونی درآمد.

نوای ماندگار تعزیه از دوران اوج خود در زمان صفویه تاکنون قرن‌ها بر پیکره ظلم و جهل مستکبران جهان رعشه افکنده است و آوای ماندگار آن، این حقیقت را در گلوی تاریخ فریاد می‌کند که حقیقت‌ جویی و حق‌خواهی عاشورا در پهنه تاریخ جهان امتداد خواهد داشت.

تاریخچه تعزیه در جم

در همان زمانی که تعزیه در اوج عظمت و رونق خود بود، یعنی در اواسط دوران ناصری در حدود سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۵ هجری قمری در مسافرتی که «محمد علی خان جمی» متوفی ۱۲۹۹ ه. ق. به شیراز داشت با مراسم تعزیه از نزدیک آشنا شد.

محمد علی خان بسیار مایل بود که این مراسم را با تمام جزئیاتش در جم به اجرا در آورد و این شد که در سال بعد نسخه‌خوان‌هایی از شیراز به جم دعوت کرد و این گروه شیرازی چندین سال باهزینه وی در جم به اجرای مراسم تعزیه خوانی پرداختند.

این مراسم با استقبال زیاد مردم جم روبرو شد؛ به طوری که بعد از آشنایی مردم جم با این مراسم، خود به ایفای نقش‌های تعزیه پرداختند.

ویژگی‌های آیین تعزیه‌خوانی جم

علی پریشان سرپرست هیئت تعزیه خوانی جم در گفت‌وگو با خبرنگار مهر به ویژگی‌های آیین تعزیه‌خوانی جم پرداخت و گفت: ویژگی این مراسم که به آن، عظمت و جلوه‌ای خاص داده برگزاری میدانی است، بر خلاف بیشتر نقاط کشور که تعزیه در تکیه یا سالن و بر روی سن اجرا می‌شود، این آئین در جم، در میدانی وسیع به اجرا در می‌آید.

وی اضافه کرد: در ابتدا امام و اهل بیت سوار بر اسب وارد صحنه می‌شوند و سپس اشقیا نیز به همان صورت سواره وارد می‌شوند، در قسمت‌هایی از تعزیه، تعزیه‌خوان‌ها سوار بر اسب به تاخت و تاز می‌پردازند و صحنه‌هایی از نبرد عاشورا را در ذهن تماشاگر تداعی می‌کنند.

پریشان بیان داشت: بیشتر نسخ تعزیه‌ جم را محمد علی خان از مرودشت و بعضی هم از شیراز جمع‌آوری کرده است.

استفاده از قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه‌ کشور

وی افزود: به تحقیق، نسخه‌های تعزیه‌ جم از قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه‌ کشور است که تاکنون به همان سبک و سیاق قدیم باقی مانده و هیچ‌گونه تغییری درآن به وجود نیامده است.

سرپرست هیئت تعزیه خوانی جم خاطرنشان کرد: اگر چه عقیده بر این است که در مراسم تعزیه جم و نسخ آن هیچ گونه دخل و تصرفی صورت نگرفته اما بنابر آنچه مرحوم حسین یوسفی متوفی ۱۳۶۷ ه. ش. در دست‌نوشته‌های خود نقل کرده است، بزرگان جم که اغلب صاحب ذوق و آشنا به آرایه‌های بدیع ادبی بوده اند، بسیاری از اشعار تعزیه را از شکل عامیانه و ساده به صورت اشعاری و ادبی در آورده‌اند.

وی گفت: از جمله این بزرگان مرحوم حاج حسین خان جمی متوفی ۱۳۲۶ ه. ق است که با حفظ اصل موضوع، اشعار تعزیه را از صنایع بدیع ادبی سرشار کرده و بدین گونه باعث استحکام ادبی آن‌ها شده است.

این مسئول گفت: در زمان محمد علی خان و علی اکبر خان و حاج حسین خان حدود ۷۲ مجلس تعزیه در جم به اجرا در می‌آمده است که به علل زیادی بسیاری از این مجالس و نسخه‌های آن از بین رفته است.

پریشان یادآور شد: بسیاری از نسخه‌ها به علت بی‌توجهی زیر آوار ماند و پوسید و هم‌چنین در سال ۱۳۴۰ ه. ق که ناصر خان قشقایی به جم حمله کرد بسیاری از وسایل و ادوات و نسخه‌های تعزیه نیز به غارت می‌رود.

وی بیان کرد: این عوامل موجب شد که از میان بیش از ۷۰ مجلس قدیم تعزیه، فقط ۱۳ مجلس باقی بماند که از جمله آن‌ها می‌توان به تعزیه دهه اول محرم و تعزیه ورود اهل بیت به کوفه و نیز تعزیه شهادت موسی بن جعفر (ع) اشاره کرد.

ویژگی لباس تعزیه‌خوان‌ها

سرپرست هیئت تعزیه خوانی جم به لباس تعزیه جم اشاره کرد و گفت: در تعزیه جم لباس‌ها برگرفته از لباس‌های قدیم این منطقه بوده است؛ لباس امام که بر اساس روایات، «خز مصری» بوده، زرد، عمامه و شال ایشان سبز و بر روی لباس عبا پوشیده می شود. اهل بیت، شال و عمامه‌ سبز می‌پوشند. شمر معمولاً لباسی قرمز رنگ و ابن سعد فرمانده لشکر با لباس فاخر عربی در صحنه ظاهر می‌شوند.

سرپرست هیئت تعزیه خوانی شهر جم در ادامه بیان داشت: از روزی که محمد علی خان تعزیه را بنیان‌گذاری کرد تا حدود ۴۰ سال قبل مخارج تعزیه از راه موقوفات خان تأمین می‌شده است.

وی یکی از ویژگی‌های بسیار جذاب در تعزیه جم را استفاده از ساز سرنا دانست و گفت: این ساز با آهنگ و نوایی منحصر به فرد در ابتدا و انتها و نیز در فواصل تعزیه نواخته می‌شود.

سابقه طولانی تعزیه‌خوانی در شهر جم

علی بابایی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به سابقه طولانی تعزیه در جم گفت: از زمانی که در این شهر تاریخی مکتب‌خانه وجود داشته، تعزیه خوانی نیز برگزار شده است.

وی ادامه داد: از آن زمان تا کنون هرساله در ایام محرم مراسم سنتی تعزیه خوانی در شهر جم برگزار می شود که در سالهای اخیر گردشگران داخلی بسیاری را به خود جلب کرده است.

این مسئول فرهنگی و مذهبی جم افزود: در ایام دهه اول محرم مراسم تعزیه خوانی در این شهر همه روزه از ساعت ۱۴ تا ۱۷ در زمین پریشان برگزار می‌شود و در روز تاسوعا نیز در نوبت صبح و در روز عاشورا (از ساعت ۹ تا ۱۲ ) برگزار می‌شود.

وی  تصریح کرد: معمولا در روزهای تاسوعا و عاشورا که تعطیل هم هست، جمعیت کثیری از گردشگران برای دیدن مراسم تعزیه خوانی سنتی به شهر جم می‌آیند.

 بابایی خاطرنشان کرد: تماشاچیان این مراسم در روزهای تاسوعا و عاشورا به بیش از پنج هزار نفر هم می‌رسند و هر سال نسبت به سال قبل باشکوه تر و منظم تر برگزار می‌شود.

وی اظهارکرد: بازیگران هنر سنتی تعزیه همگی از اهالی شهر جم هستند.