کوچه پستخانه تبریز، یادگاری از جوشش های دوران مشروطه

ایران نیز در زمره کشورهایی بود که به مدت کوتاهی پس از انتشار تمبر و تشکیل اتحادیه جهانی پست به عضویت این نهاد درآمد و تمبر به عنوان نماد 'پست'، به زودی به یکی از اوراق بهادار کشورمان و جمع آوری آن به عنوان دلمشغولی علاقه مندان به فعالیت های فرهنگی از دوره ناصرالدین شاه به این سو تبدیل شد.
در این میان تبریز و اداره پست آن به دلیل جایگاه ویژه سیاسی این کهن شهر در دوره حکومت قاجارها - یدک کشیدن عنوان دارالسلطنه و ترتبیت ولیعهدهای قاجاری در آن - وموقعیت جغرافیایی ممتاز آن به عنوان دروازه ورود مظاهر جدید تمدنی به ایران زمین، نقش بی مانندی در تکوین ساختاری به نام 'پست' و رویدادهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مرتبط با آن از زمان ناصرالدین شاه تا اوایل سر کار آوردن رضاخان داشت.
در تبیین اهمیت اداره پست که در دوره قاجار با تلگراف خانه در یکجا بود، همین بس که انقلابیون تبریز در دوره نهضت مشروطه با تجمع در عمارت اداره پست و ارسال تلگراف به نمایندگان دوره نخست مجلس شورای ملی و دربار، بسیاری از خواسته های خود را به پیش می بردند.
در واقع پست و اداره مربوط به آن در مدت نزدیک به یک قرن، علاوه بر کارکرد ارتباطی در گسترده داخل و خارج از کشور، کارویژه سیاسی نیز داشت و به همین دلیل نیز محل واقع شدن این نهاد در تبریز به نام 'کوچه پستخانه' (پسخانا کوچه سی) از شهرت و آوازه خاصی در میان محلات تبریز و ساکنان آن برخوردار بود.
صد حیف و هزار افسوس که ساختمان قدیمی اداره پست تبریز در محوطه روبروی عمارت استانداری در جریان مسیرگشایی های دهه 1370 شمسی امتداد خیابان جمهوری خراب شد.
در گذشته، اداره پست تبریز در یکی از گذرهای قدیم شهر در یک عمارت قدیمی سه طبقه دایر شد که بعدها این کوچه به نام کوچه پستخانه شناخته شد؛ بعد از احداث خیابان شریعتی شمالی، این کوچه به دو قسمت، تقسیم شد.
ساختمان پستخانه از سه طبقه تشکیل شده بود که عبارت بود از پست، تلفن و تلگراف که بعدها تلگرافخانه از پست جدا شد و در بازار و خیابان ارتش شعبه ای ایجاد نمودند.
از مکان های مهم کوچهٔ پستخانه می توان به 'مسجد صمصام خان' اشاره کرد که در دوران جنبش مشروطه، مرکز اجتماع مشروطه خواهان بود؛ اجتماع مشروطه خواهان در این مسجد واقع در ضلع شمال شرقی دبیرستان ثقه الاسلام امروزی، و نطق های کوبنده میرزا حسین واعظ در آن هنوز نیز در گوش تبریزی ها طنین انداز است.
همچنین در نزدیکی کوی پستخانه کوی آرامیان، سالن تئاتر آرامیان، خلیفه گری ارامنه و دفتر روزنامه آلیک قرار داشت. همچنین یکی از بزرگترین مراکز هنری تبریز که مرکز هنری آرامیان محسوب می شد به همراه کلیسای مریم مقدس در نزدیکی پستخانه قدیم قرار داشت.
سالن 'آرامیان' تبریز به عنوان یکی از مراکز اصلی رشد و نمو هنردوستان و فعالان حوزه نمایش در کوچه پستخانه قرار داشت و با اجراهای معروفش به مدت چندین دهه از منظر هنری، اعتباری برای تبریز پیر محسوب می شد.
در محدودهٔ پستخانهٔ قدیم، اکثر کنسولگری های خارجی واقع شده بودند؛ معروف ترین بیمارستان شهر در آن دوران به نام بیمارستان خیریه نیز در این محدوده قرار داشت که متاسفانه آن نیز چند سال قبل ویران و اکنون به پارکینگ خودرو تبدیل شده است؛ 'دیک باشی' یا میدان نماز هم یکی از مشهورترین میدان های نزدیک پستخانه بود.
در نگارش این مطلب از محتوای کتاب 'شهر من تبریز' اثر گرانسنگ استاد 'بهروز خاماچی'، صفحه های 177 و 178، استفاده شده است.
امروزه نمونه های باقی مانده از پاکت های نامه و تمبرهای پستی باقی مانده از اداره پست تبریز در یک سده قبل با قیمت های گزاف در حراجی های شناخته شده دنیا به فروش می رسد.
دو نمونه از تصاویر پاکت های نامه ارسالی از اداره پست تبریز در یک قرن قبل ضمیمه این مطلب است.
از: محمد عزیزی راد ** انتشاردهنده: محمد رستگار
518/6183