ضعف در متولیان دولتی

دکتر مهدی نصرتی
متخصص و مشاور سرمایه‌گذاری خارجی

باوجود امیدواری‌هایی که پس از برجام وجود داشت، سیل هیات‌های خارجی به ایران سرازیر شد، اما روندهای چندماه اخیر از کاهش استقبال و رفت و آمد هیات‌های خارجی حکایت دارد. بخشی از این موضوع طبیعی است چرا که کشور در ابتدا با انبوهی از متقاضیان کنجکاو روبه‌رو بود که طبیعتا پس از مدتی این کنجکاوی فروکش می‌کند. بخشی نیز ناشی از نااطمینانی‌ها به‌خصوص نسبت به نتایج انتخابات آمریکا و همچنین درگیری‌های داخلی سیاسی است. اما این همه مساله نیست. در واقع کوتاهی‌هایی نیز در این زمینه صورت گرفته است.

با وجود اینکه کشور دارای پتانسیل‌های بسیار بالایی است و توسط برخی ناظران بین‌المللی، به‌عنوان بزرگ‌ترین فرصت اقتصادی بعد از فروریختن دیوار برلین معرفی شده است، ولی به لحاظ نهادی ضعف‌های شدیدی وجود دارد. یکی از این ضعف‌ها به متولی تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی مربوط می‌شود.  تقریبا در همه کشورهای دنیا نهادی وجود دارد که تحت عنوان آژانس تشویق سرمایه‌گذاری خارجی (IPA) شناخته می‌شود. در سطح دنیا حدود 180 آژانس ملی در کشورهای مختلف وجود دارد. این نهادها (که در اینجا برای اختصار آن‌ها را آژانس می‌نامیم)، وظیفه تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی را به عهده دارند.

فلسفه تشکیل این آژانس‌ها آن است که به‌رغم مزایای فراوان جذب سرمایه‌گذاری و همچنین وجود پتانسیل‌های مناسب، میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی در یک کشور ممکن است مناسب نباشد و به نوعی شکست بازار رخ دهد. مشکل هماهنگی (coordination problem)، مساله اطلاعات و اثرات سرریز (spill over) سرمایه‌گذاری خارجی جزو موضوعاتی هستند که وجود یک آژانس تشویق سرمایه‌گذاری را ضروری می‌سازد. همچنین برخی اقدامات باید در سطح ملی صورت گیرد: به‌طور مثال باید تصویر مناسبی از کشور به‌عنوان مقصد سرمایه‌گذاری به دنیا عرضه شود که تحت عنوان (image Building) شناخته می‌شود. بخش خصوصی انگیزه کافی برای این قبیل اقدامات ندارد و این اقدامات توسط آژانس‌ها که دولتی یا نیمه‌دولتی هستند، صورت می‌گیرد.

در ایران متولی این موضوع، دفتر سرمایه‌گذاری خارجی سازمان سرمایه‌گذاری وزارت اقتصاد است. یعنی یکی از دفاتر یک سازمان زیرمجموعه وزارت اقتصاد متولی این امر مهم است. هرچند شخص دکتر خزاعی به‌عنوان رئیس این سازمان، جزو سرمایه‌های نظام به حساب می‌آید، اما در یک سطح پایین‌تر، به نظر می‌رسد بخشی که باید نقش آژانس را ایفا کند از مدیریت مناسبی برخوردار نیست. به این ترتیب هرچند مذاکرات سطح بالا با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی و هیات‌های مهم اقتصادی به خوبی صورت می‌گیرد و اصطلاحا در باغ سبز به آنها نشان داده می‌شود، اما در سطح پایین‌تر که باید کار پیگیری، پایش و حفظ ارتباط با این هیات‌ها با سماجت و هوشیاری انجام شود، هیات‌ها به حال خود رها می‌شوند.  شاید راز کاهش اقبال شرکت‌های خارجی در چند ماه اخیر نیز همین باشد: بعد از استقبال در سطح رئیس‌جمهوری و وزیر و رئیس سازمان سرمایه‌گذاری (سطح سیاسی) کار باید در سطح بوروکراتیک و فنی (مدیر دفتر سرمایه‌گذاری) نیز جلو برود، اما اینجا است که این هیات‌ها با مدیریتی مواجه می‌شوند که قید ادامه راه را می‌زنند.

احتمالا برخی از مشکلات مدیریتی دفتر سرمایه‌گذاری خارجی را می‌توان به اختصار شامل این موارد دانست: عدم تحمل افراد صاحب نظر، فراری دادن یا دلسرد کردن نیروهای کارآمد، تکرار رویه‌های غلط گذشته، عدم شجاعت در تبری جستن از آمارهای ناصحیح گذشته، روزمرگی، عدم برنامه‌ریزی برای به ثمر نشستن مذاکرات، شرکت در جلسات و رویدادها صرفا برای شرکت در آنها بدون برنامه‌ریزی هوشمندانه قبلی و پیگیری‌های مستمر بعدی و نهایتا مطلوبیت بیش از حد ماموریت و منافع ناشی از حق ماموریت. در واقع به نوعی با مدیرانی مواجه هستیم که هم در دولت قبلی در مصادر مدیریتی بودند و هم در دولت فعلی در صدر هستند و حتی به این مقدار شجاعت ندارند که از آمارهای غیرواقعی سرمایه‌گذاری خارجی در دولت قبلی تبری بجویند و رسما اعلام کنند که آن آمارها ساختگی بوده است.

در نتیجه چنین روش‌ها و رفتارهایی، دولت روحانی با یکی از بزرگ‌ترین پارادوکس‌های اقتصادی مواجه شده است: چطور ممکن است آمارهای سرمایه‌گذاری خارجی در شرایط سخت تحریم که حتی کسی رغبت نداشت پاسخ ایمیل طرف‌های ایرانی را بدهد بیش از دوره پساتحریم باشد که کشور با استقبال گسترده هیات‌های اقتصادی مواجه شده است؟! به این ترتیب به‌رغم نقاط قوت این سازمان یعنی رئیس فرهیخته و دیپلمات آن و همچنین نیروهای کارآزموده و سرمایه انسانی دلسوز در داخل و خارج از این مجموعه، مدیریت ناکارآمد در دفتر سرمایه‌گذاری خارجی باعث ابتر ماندن اقدامات ارزشمند دولت شده است. با وجود مدیریتی که همتش سفرهای خارجی است، امیدی به این دفتر نمی‌توان داشت. روش‌های کنونی راه به جایی نمی‌برد. دفتر سرمایه‌گذاری خارجی، به‌عنوان آژانس ملی تشویق سرمایه‌گذاری خارجی، نیاز به مدیرانی کارآمد، بلندنظر و بلندهمت دارد. فرصت چندانی باقی نمانده است.