روشنفکران جامعه ما نتوانستند در تکامل جامعه نقش داشته باشند

به گزارش خبرگزاری مهر، همزمان با سالروز درگذشت جلال آل‌احمد، مراسم بزرگداشت این نویسنده با یادی از سیمین دانشور پنج‌شنبه ۱۸ شهریور ساعت ۱۶ در فرهنگسرای شفق برگزار شد. یکی از سخنرانان این مراسم یحیی یثربی،از اساتید فلسفه بود. متن زیر مشروح سخنرانی وی در این جلسه است.

دلیل اینکه از مشکلات روشنفکری سخن می گویم، آن است که روشنفکری در جامعه ما، بر خلاف کشورهای غربی، گره ای از کار مردم نگشوده است. عصر روشن اندیشی در مغرب زمین پربار بود. روشن اندیشی، نه تنها ذهن ها را توسعه می داد، به اقتصاد، کشاورزی، و صنعت نیز تحول می بخشید. روشن اندیشی، نه تنها فکر و فرهنگ را تحول بخشید، بر سلامت و آسایش مردم نیز افزود. بیماری های مسری، مانند وبا و طاعون را ریشه کن کرده، درمان بسیاری از بیماری کشنده را پیدا نمود. قحطی زدگی و جنگ و خونریزی و مرگ و میر کودکان کم شد. نظام بردگی و ارباب و رعیتی برچیده شده، رژیم های استبدادی جای خود را به نظام های دموکراتیک دادند. حمل و نقل آسان گردید، ارتباطات از راه دور برقرار شد. فضای تاریک شهرها، همچون روز روشن گردید و صدها سود و منفعت دیگر.

آری! روشن اندیش غرب، همچون امامزاده ای بود که معجزه خود را به همراه داشت. زیرا، ادعای روشن اندیش آن است که عمیق تر از عصر خود و مردم عصر خویش می اندیشد، لذا می تواند به اسرار و رموزی از کائنات و زندگی مردم دست یابد. به همین دلیل، می تواند تحولی در جامعه ایجاد کند که دیگران نمی توانند! این ادعا در غرب به حقیبقت پیوست و روشنفکران غربی توانستند عالمی نو و آدمی نو پدید آورند.

اما، روشن اندیشی در جامعه ما، با همین ادعا وارد میدان شد، ولی نتوانست مشکلی را حل کند و تغییری در حال مردم ایجاد نکرد. به طور کلی، روشن اندیشی هیچ تحولی در زندگی مردم به وجود نیاورد. ما همه تحولات ظاهری خود را از غرب اقتباس کردیم، از علوم تجربی گرفته تا ماشین و انتخابات! اینجاست که این پرسش در ذهن آدمی پدید می آید که مدعیان روشن فکری در جامعه ما چه مشکلی داشتند که نتوانستند تحولی ایجاد کنند؟!

من در پاسخ به این پرسش به برخی مشکلات اساسی جریان روشن فکری در جامعه امان اشاره می کنم. البته، مرحوم آل احمد نیز در اثر معروف خود، «خدمت و خیانت روشنفکران»، بر آن کوشیده تا علل و عوامل ناکامی روشن فکری را مشخص کند. اما، نگاه وی بیشتر جامعه شناسانه و سیاسی است و نیز، به نظر من، علل و عواملی که مورد اشاره وی و برخی دیگر از روشنفکران، همانند شریعتی قرار گرفته، چندان علمی و دقیق نبودند. در حالی که، نگاه من جنبه فلسفی دارد. یعنی، بر تجزیه و تحلیل دور از تعصب و سیاسی کاری استوار است.

به نظر من، اینکه روشن فکران جامعه ما که با تمام شهامت، صداقت، فداکاری و خیرخواهی خویش پا به میدان گذاشتند و همه عمر تلاش کرده و درد و رنج بسیار کشیدند، نتوانستند در تکامل جامعه نقش داشته، تحولی در فکر و فرهنگ ایجاد کنند و قوانین و نظام و روابط جدیدی در جای سنت گذشته بنشانند، چند علت اصلی دارد که به آنها اشاره می کنم:

۱- اعتراض و مبارزه به جای اندیشه:

آنان که در جامعه ما به عنوان روشنفکر شناخته شده اند، اهل مبارزه بوده اند، نه دارای تفکر عمیق و روشن و اثرگذار. این برداشت غلط از روشنفکری هنوز هم ادامه دارد. ما معمولاً حاکم را، هرکسی باشد، روشنفکر نمی دانیم، و مخالفان را، هرکسی که باشند، روشنفکر می دانیم. در حالی که اعتراض و مخالفت ربطی به روشنفکری ندارد، زیرا بن مایه و اساس روشنفکری تفکر است، نه اعتراض.

ستارخان و باقرخان هم معترض بودند و هم مبارز، اما فیلسوف و متفکر نبودند که فلسفه سیاسی داشته باشند و نظریه های عمیق و بنیادی بدهند! همینطور آخوندزاده، میرزا ملکم خان، و حتی دکتر شریعتی و آل احمد! اما در غرب، اساس روشنفکری تفکر عمیق بود. هیوم، بیکن، دکارت، ولتر، کانت، هگل، روسو و ده ها دانشمند و متفکر دیگر، کاری به اعتراض و مبارزه نداشتند. اساس و محور کار آنان عقل و اندیشه بود. آنان خرد را راهگشا می دانستند، نه شورش را. بارها هشدار دادند که شورش توده ای خطرناک است و کشت و کشتار راهگشا نیست.

اما، آثار به اصطلاح روشنفکران ما را ببینید. محور آثارشان اعتراض و مبارزه است، نه طراحی یک نظام سیاسی و فرهنگ اجتماعی و یا منطق و معرفت شناسی و فلسفه پیشرفته. به قول خودِ مرحوم آل احمد، ما در برابر سلسله عظیمی از متفکران غرب و مجموعه بزرگی از آثار فلسفی، علمی، اجتماعی و سیاسی آنان چه داریم؟!

«پشتوانه روشنفکری غرب، ادبیات وسیع روشنفکری آن و طیف گسترده‏ای از روشنفکران بزرگ است، چون کانت، دکارت، هگل، ولتر، روسو، لاک، اسپنسر، هیوم و غیره. به این ترتیب روشنفکر غربی قادر است کتاب مقدس را حداکثر متنی بداند قابل مطالعه از نظر اساطیر و مردم‏شناسی! اما ما به کدام دستاورد در این صحنه بنازیم؟ ترجمه‏ها و تألیفات، هم ناچیز و هم سطحی. برای نمونه، میرزا ملکم خان که مجموعه آثارش را محیط طباطبایی چاپ کرده است، جمعا ۲۱۷ صفحه نوشته دارد که کلاً نوعی برداشت سرسری از آداب دموکراسی در فرنگ است. میرزا آقاخان کرمانی نیز مقالاتی در روزنامه اختر چاپ استانبول داشت با تعداد بیست کتاب و رساله که فقط شش کتابش پس از قتل وی منتشر شده است، آن هم کلاً با محتوای سطحی. مثلاً رضوان به تقلید گلستان سعدی؛ نامه باستان، تاریخ ایران پیش از اسلام در بحر متقارب! و قسمتی در مسائل اجتماعی و سیاسی، مانند سه مکتوب و صد خطابه، و قسمتی تکرار مکررات حکمت نظری و عملی خودمان. و رساله‏ای در ردّ رساله حاج محمدکریم خان کرمانی (پیشوای شیخیه) در معنی انشاءاللّه و ماشاءاللّه!

آخوند زاده و طالبوف هم نوشته‏هایی در ادبیات و اجتماعیات دارند. نوشته‏های ناظم‏الاسلام و خاطرات حاجی سیاح هم که بعد از ۸۰ سال چاپ شد! و سیر حکمت در اروپای فروغی و آثار کسروی و مقداری مطالب روزنامه‏ای با چند ترجمه کوچک از طرف چپها، مانند مانیفیست حزب کمونیست و خلاصه بسیار کوچکی در حدود۵۰۱ از کاپیتال مارکس و دو سه جزوه دیگر و همین. و بقیه، تحریکات و تبلیغات و اعلامیه!

این است دستمایه روشنفکران و محصول جریان روشنفکری در ایران تا حدود سال ۱۳۲۰ شمسی. ادبیات روشنفکری ما که بایست پشتوانه هر نوع موضع‏گیری در قبال حکومت یا روحانیت باشد، چیزیست در همین حدودها».

۲- تکیه بر احساسات و عقده ها به جای عقل و منطق:

چون به اصطلاح روشنفکران ما، مبارزه محور بودند، نه اندیشه محور؛ بر احساسات و عقده های مردم تکیه می کردند که چرا شما نداشته باشید، اما دولتمردان بخورند و ببرند؟ چرا عده ای باید در کاخ بنشینند و عده ای در کوخ؟ یا احساسات قومیتی: چرا نباید با زبان خود بنویسید و بخوانید؟ چرا تحقیر می شوید؟ و از این قبیل چیزها که نمونه هایش را دیده و می بینیم.

اینان نمی دانستند آنچه مردم را عوض می کند، تحریک عقده و احساسات آنان نیست؛ بلکه، پرورش و تربیت و رشد عقلی آنان است. روشنفکران ما با مردم کاری نداشتند. مردم را در عین مظلومیت و محرومیت پاک و بی عیب می شمردند و همه مشکلات را به حساب زور و زر داران و اهل تزویر می نوشتند.

۳- توجه به حکومت و دین به جای مبانی فکر و فرهنگ:

روشنفکران ما، به خاطر همین دانش محور نبودن، اساس کار خود را مبارزه قرار داده و در این مبارزه دو چیز را هدف گرفتند؛ حکومت و دین!

گاهی تمام مسئولیت ها را به گردن حکومت انداخته و گاهی به گردن دین و گاهی به گردن هردو!

زمانی قاجار مسبب همه مشکلات جامعه بود و گاهی اسلام را عامل گرفتاری های خود می دانستند. آل‏احمد هم متوجه این نکته شده و از بازی درآوردن های روشنفکران سه مورد را به شرح زیر مطرح می‏کند: یکی زردشتی بازی است، برای کوبیدن اسلام و دیگری فردوسی بازی و سومی کسروی بازی!

روشنفکران در هدف گیری دین و حکومت، مسائلی را مطرح می کنند که حکومت یا علمای دین از آنان به خشم آیند. مثلاً، در برابر حکومت ها، آزادی و عدالت را مطرح می کنند که ما عدالت اجتماعی و آزادی نداریم و در برابر علمای دین بر آن می کوشند که نسبت به مسائل دینی اشکال تراشی کنند؛ مثلاً، فقه ما درست نیست و باید تغییر یابد یا بعضی احکام دین نباید اجرا شوند، مانند قصاص و ... گاهی نیز به قرآن یا امام زمان (عج) و ... اشکال تراشی می کنند و در همه آن ها هدف آن است که نشان دهند در مقام مبارزه هستند و همچنان مخالف. اینگونه اقدامات وقتی مورد رضایت خود و طرفدارانشان می باشد که بتوانند حکومت یا علما را به عکس العمل وادارند. حکومت بگیر و ببندی راه اندازد و علما دست به طرد و تکفیر بزنند.

۴- شعارهای انتزاعی به جای برنامه های عملی:

روشنفکران ما همیشه با شعارهای انتزاعی و حماسی کار داشته اند، نه با برنامه های عملی. مثلاً، از آزادی، رفاه اجتماعی، رفع تبعیض سخن گفته اند بی آنکه برنامه ای برای این کار داشته باشند و تنها پیشنهادشان برای مردم این بوده است که اگر این رژیم عوض شود، همه این آرزوها در دسترس شماست! اما، دانشمندان و روشن اندیشان غرب از همان آغاز می دانستند که آزادی و رفاه به آسانی و فقط با تغییر رژیم به دست نمی آید. بلکه، باید زمینه ها و زیربنای آن ها را با توسعه فکر و فرهنگ مردم فراهم آورد.

۵- توجه به آثار به جای مبانی:

از آنجا که روشن فکران ما کاری با دانش و اندیشه نداشتند، همیشه آثار تمدن غرب را مطرح کرده و مردم را به داشتن چنین آثاری امیدوار کرده اند. آنان رفاه، قانونمندی و آزادی های فردی و اجتماعی و بهداشت و درمان آنان را مطرح کرده، مورد توجه خود و مردم قرار داده اند، اما هرگز به مبانی این دستاوردها که توسعه فکر و فرهنگ است، توجه نکرده اند.

۶- فراهم آوردن زمینه برای اپوزیسیون غیرعلمی:

چون روشنفکران ما علمی نبوده اند، نتوانسته اند یک نهاد علمی اپوزیسیون سامان بدهند، بلکه اپوزیسیون در جامعه ما همیشه پراکنده و اکثراً ناسازگار با یکدیگر بوده اند. از قبیل نویسندگان راست و چپ، هنرمندان، ورزشکاران، روحانیون، بازاریان و توده عوام که همه این ها به عنوان مبارز و معترض در کنار هم قرار می گیرند، بدون این که مبانی علمی، آنان را به یکدیگر در آرزوها و هدف هایشان پیوند بزند. لذا، پس از پیروزی و اسقاط رژیم، بی درنگ به جان هم می افتند، راست با چپ، فقیر با غنی، هنرمند با هنرمند، ورزشکار با ورزشکار با هم به مبارزه می پردازند و عجولانه به گروه های جدیدی دسته بندی و تقسیم می شوند. هر روز و هر لحظه گروهی مانند قارچ سر بر می آورد و مدعی سهم و ارث می شود. در این هنگام است که مردم جامعه به جان هم می افتند و سر از هرج و مرج و جنگ داخلی در می آورند. در چنین شرایطی اگر آن جامعه شانس داشته باشد، یک گروه به خاطر نفوذ و طرفداران بیشتر بر گروه های دیگر غلبه کرده، جامعه را از هرج و مرج نجات می دهد، ولی بلافاصله همین گروه به صورت مستبد و خودکامه مطرح می گردد!

۷- پراکنده کاری به جای نظام تعلیمی سازنده:

روشنفکران غرب که اساس کارشان تفکر بود، دنبال کار یکدیگر را گرفتند. اولی زمینه ساز اندیشه دومی شد و دومی مکمل اندیشه اولی. گام به گام پیش رفتند تا تحولی همه جانبه ایجاد کردند. از نقد فیزیک سنتی ارسطو به فیزیک جدید نیوتن راه یافتند و از نقد حکومت های کلیسایی به لیبرال دموکراسی جدید رسیدند و همینطور. اما، چون در جامعه ما اساس کار، اندیشه و دانش نبود، مدعیان روشنفکری ما با یکدیگر پیوندی ندارند و در موارد زیادی هم با یکدیگر ناسازگارند. هرکدام برای خودشان مدعی جایگاه و منزلت هستند و بر آن می کوشند که دیگران را به طور کلی نادیده بگیرند.

نتیجه آنکه با چنین روشنفکرانی که محور کارشان مبارزه و مخالفت باشد، نه دانش و اندیشه و برنامه ریزی؛ جامعه به جای حرکت تکاملی، گرفتار چرخه آزاردهنده ای می شود که مدام از استبداد به هرج و مرج و از هرج و مرج به استبداد انتقال می یابد و هرگز مزه تحول و تکامل را نمی چشد!

در پایان، بازهم یادآور می شوم که من جایگاه و منزلت شهامت و مبارزه را ارج می نهم، اما هدف من از بیان این مطالب آن است که به خود آییم و همچنان به راه و روشی که بی حاصل و زیانبار است، ادامه ندهیم.