وای بر کم‌فروشان

خداوند در ابتداي اين سوره، قبل از هر چيزكم فروشان را مورد تهديد شديدي قرار مي‌دهد و مي‌فرمايد: «وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ: واي بر كم‌فروشان». گفته شده هنگامي كه پيغمبر اكرم(ص) وارد مدينه شد بسياري از مردم سخت آلوده كم‌فروشي بودند و خداوند اين آيات را نازل كرد و آنها بعد از آن، كم‌فروشي را ترك كردند. اما ممكن است بسياري از ما هم كه اهل كسب‌وكار هستيم دچار گناه بزرگ كم‌فروشي شويم و با احكام آن آشنا نباشيم. كم‌فروشي در احكام فقهي ما داراي يك فصل مجزاست كه اينجا در يك دسته‌بندي مشخص به موارد كلي آن اشاره شده است. شما براي دانستن جزئيات بيشتر بايد به توضيح‌المسائل مرجع‌تقليد خود مراجعه كنيد.

• كم‌فروشي چيست و چه حكمي دارد؟

ممكن است در خواندن احكام شرعي با كلمه «تطفيف» مواجه شويد كه همان معني كم‌فروشي است. در معناي ظاهري، كم‌فروشي يعني اينكه شخص در مقام خريد، جنسي زيادتر از حق خود بردارد و هنگام فروختن كمتر از حق مشتري به او بدهد اما يك نكته بسيار مهم اين است كه كم‌فروشي فقط در مورد خريد و فروش نيست و شامل معاملات ديگر هم مي‌شود. كم‌فروشي همانطور كه به صراحت در قرآن بيان شده، عملي حرام است و در نتيجه، مالي كه از كم‌فروشي به‌دست مي‌آيد حرام خواهد بود.

• نكته 1: علاوه بر اينكه خود كم‌فروشي حرام است، اگر كسي را براي كم‌فروشي استخدام يا به‌اصطلاح شرعي اجير كنند، چنين قراردادي هم باطل و حرام است.

• نكته 2: كم‌فروشي فقط به چيزهايي كه پيمانه يا وزن‌كردني است اختصاص ندارد بلكه شامل اشيايي كه با شمارش، پارچه‌اي‌ كه با متر، يا زميني كه با مترمربع اندازه‌گيري مي‌كنند نيز مي‌شود.

• سؤال: اگر كسي را براي وزن‌كردن و پيمانه‌كردن در يك مغازه استخدام كنند و او كم‌فروشي كند، آيا اين استخدام از نظر شرعي صحيح است؟

اگر كسي را براي وزن‌كردن و پيمانه‌كردن صحيح اجير يا استخدام كنند ولي او كم‌فروشي و خيانت كند، اين قرارداد و اجاره صحيح است اما مستحق اُجرت نيست؛ مثلا اگر به‌مدت يك‌ماه كم‌فروشي كرده، براي آن يك‌ماه مستحق اجرت نيست چون آن فرد براساس قرارداد (كه همان معامله صحيح بوده) عمل نكرده است.

• كم‌فروشي در خريد و فروش كالاهاي غيرهمجنس

معامله‌هايي كه مربوط به 2جنس مختلف است و در آن به نوعي كم‌فروشي مي‌شود را مي‌توان به چند دسته تقسيم كرد كه حكم هر يك از آنها درخصوص حرام يا حلال بودن متفاوت است. اين تقسيم‌بندي براساس جدول زير است:

• سؤال: حكم شرعي گرانفروشي چيست؟

اگر گرانفروشي به حد اجحاف به مشتري برسد يا خلاف مقررات دولت اسلامي باشد، جايز نيست.

• سؤال: قيمت هر كيلو برنج مشخص شده است و فرد يك كيسه برنج را كه قيمت هر واحد يا هر كيلوي آن مشخص است مي‌خرد اما فروشنده به‌جاي 10كيلو، 9كيلو و 500گرم مي‌دهد. معامله چه حكمي دارد؟

در اين معامله مقدار و كميت مشخص است و قيمت هر كيلو برنج هم معين. در اين صورت معامله در همين مقدار از برنج فروخته شده، صحيح و نسبت به آن مقداري كه كم‌فروشي كرده باطل است؛ يعني چنانچه اين كيسه 9 كيلو و 500 گرم بود، معامله اين مقدار درست بوده و فروشنده، مالك پولي كه براي اين مقدار گرفته، است. اما چون نسبت به آن نيم‌كيلو معامله‌اي انجام نگرفته، پول آن نيم‌كيلو براي فروشنده نيست و معامله آن نيم‌كيلو باطل است.

• كم‌فروشي در خريد و فروش كالاهاي همجنس

در اين نوع معامله، مهم‌ترين نكته اين است كه براساس يك وزن مشخص معامله انجام مي‌شود و كم بودن احتمالي آن در ذمه يكي از طرفين قرار مي‌گيرد. در اين صورت معامله صحيح است.

• نكته 1: اگر مثلا يك كيلو برنج را به يك و نيم كيلو از برنج ديگر بفروشد، اين نوع معامله اساسا رباست ولي اگر دو طرف با فرض اينكه در دوطرف معامله تفاوتي ميان وزن وجود ندارد، معامله را انجام دهند و يك طرف كم‌فروشي كرده باشد معامله صحيح است اما فروشنده به همان مقدار كه از وزن كالايش كم گذاشته است، مديون مشتري بوده و بايد آن را ادا كند و استفاده او در معادل آن مقدار از كالا، حرام است.

• نكته 2: يكي از چيزهايي كه در خريد و فروش مستحب گفته شده اين است كه چيزي را كه مي‌فروشد زيادتر بدهد و آنچه را كه مي‌خرد كمتر بگيرد. عمل به همين كار مستحبي خريد و فروش باعث مي‌شود كه گرفتار كم‌فروشي در معاملات نشويم.

• تفاوت غش در معامله و كم‌فروشي

برخي‌ها فكر مي‌كنند كه غش در معامله با كم‌فروشي به يك معناست، درحالي‌كه اين دو با هم متفاوت هستند. يكي از معامله‌هاي حرام، معامله‌اي است كه در آن غش باشد. پيغمبر اكرم(ص) فرموده‌اند: از ما نيست كسي كه در معامله با مسلمانان غش كند. خداوند بركت روزي او را مي‌برد و راه معاش او را مي‌بندد و او را به‌خودش واگذار مي‌كند. غش موارد مختلفي دارد مانند:
1- مخلوط‌كردن جنس خوب با جنس بد يا با چيز ديگر، مانند مخلوط كردن شير با آب.
۲ - برخلاف واقعيت، شكل ظاهري خوبي را به جنس و كالا دادن؛ مانند آب زدن به سبزي كهنه كه تازه جلوه كند.
۳ - جنس را به‌صورت جنس ديگر وانمود كردن مانند روكش كردن طلا بدون اطلاع مشتري.
۴ - مخفي‌كردن عيب جنس درصورتي كه مشتري به فروشنده اعتماد داشته باشد كه از او مخفي نمي‌كند.