مسیر کاروان‌های حج در دوره قاجاریه

گروه تاریخ و اقتصاد:در دوره قاجار حجاج ايراني ناگزير بودند با كاروان‌هاي رسمي عثماني به حج بروند و دليل اين ضرورت نا امني راه‌هاي ديگر بود؛ زيرا دولت عثماني، تنها از راه رسمي حفاظت مي‌كرد و امنيت را در آن برقرار مي‌ساخت. حجاج ايران از اركان اصلي اين كاروان بودند و ما در سفرنامه‌هاي نوشته شده در دوره قاجار، آگاهي‌هاي بسيار از چگونگي برگزاري مراسم حج به وسيله دولت عثماني به دست مي‌آوريم. گزارش‌هاي حج‌نامه‌نويسان اين دوران، اهميت بسياري دارد؛ از آن جهت كه عملكرد دولت عثماني در رابطه با حج را از چشم همسايگان ايراني‌اش نشان مي‌دهد.

پس از تسلط عثمانيان بر مصر، شام، عراق و حجازكه مصادف با اوايل قرن 16 ميلادي بود، ايرانيان براي رفتن به مكه و اداي فريضه حج ناچار به عبور از سرزمين‌هاي عثماني و اقامت در آن بودند. سلاطين عثماني نيز كه خود را خادم‌الحرمين و خليفه مسلمانان جهان مي‌شمردند، به‌عنوان ميزبان، براي حجاج ايراني نيز مانند ديگر حجاج سرزمين‌هاي اسلامي، امنيت راه و امكان انجام فريضه حج فراهم مي‌كردند؛ زيرا عبادت حج در اصل ملغي كننده هر نوع تمايز و تفاخر ميان مسلمانان بوده و هنگام انجام اين عبادت همه مسلمانان در يك نقطه با هم اشتراك نظر داشتند، كه آن همان توحيد بوده است.

بنابراين، حاكمان دو دولتِ رقيب و معارض؛ يعني ايراني و عثماني، بايد براي انجام اين عبادت، اختلافات خود را كنار مي‌گذاشتند. حج، از آن رو حلقه اتصال ايران و عثماني بودكه امكان ارتباط هر چه بيشتر دو دولت و ملت را فراهم مي‌آورد. به خصوص سفر ماموران، بزرگان و تجار ايراني كه از راه استانبول رفت و آمد مي‌كردند، به خاطر گفت‌وگو و مناسبات و روابط با عثمانيان وجهه سياسي مي‌يافت و در راه‌هاي ديگر نيز، ايرانيان بيشتر با محافظان و رجال اداري و سياسي در ارتباط بودند.گاهي اين سفرها و حوادثي كه در راه به وجود مي‌آمد، به وسيله حاجياني كه اكثرا به زبان تركي مسلط بودند به رشته تحرير در مي‌آمد و به اين ترتيب مجموعه ارزشمندي از خاطرات و سفرنامه‌‌هاي آن دوره سامان مي‌يافت.

چنانكه در منابع آمده، عبور حجاج ايراني از شرق آناتولي و شام و حلب، به خاطر تشابه مذهب آنان با اتباع آن مناطق، به‌خصوص در دوره صفوي، وضعيت خاصي را به وجود مي‌آورد و دولت عثماني اين مساله را به شدت دركنترل خود داشت. به همين دليل و همچنين به خاطر ناامني راه‌هاي ديگر، دولت عثماني از حجاج ايراني با تاكيد مي‌خواست كه تنها از گذرگاه رسمي ـ كه راه شام بود ـ آمد وشد داشته باشند و از راه‌هاي دیگر استفاده نكنند.البته در دوران قاجاريه اوضاع رو به بهبود رفت و حجاج ايراني جز در راه جبل، در راه‌هاي ديگر؛ يعني راه بصره، راه دريا، راه استانبول، راه‌حلب و راه شام با مشكلات دوران صفوي مواجه نشدند.

حجاج ايراني، قبل و بعد از انجام حج به دليل اينكه مي‌خواستند به زيارت قبور امامان شرفياب شوند، مسير راهشان را نيز براساس آن تعيين مي‌كردند. اگر حجاج راه خشكي از مسير عراق را در پيش مي‌گرفتند، راه شام به جبل را (كه كوتاه اما فوق‌العاده خطرناك بود) ترجيح مي‌دادند. آن حجاجي كه راه شام را برمي‌گزيدند دو مسير در پيش داشتند: بعد از زيارت عتبات عاليات از نجف يا راه پايين (كاظمين، رمادي، ميادين، ديرالزور، تدمر، شام) يا از راه بالايي( دنباله رودخانه فرات؛ يعني كاظمين، سامرا، موصل، عرفه) به حلب مي‌آمدند آنها در عرفه به زيارت مقام ابراهيم شرفياب مي‌شدند..

اما تجار و مامورين دولت، مسير طولاني‌تر را انتخاب مي‌كردند. آنها از طريق باكو و تفليس به درياي سياه و از آنجا به استانبول مي‌آمدند و با كشتي‌هاي دولت عثماني و اروپايي به سوئز و از آنجا به مكه مي‌رفتند. آن راه را در اصطلاح «راه استانبول» مي‌گفتند. راه دريايي‌كه بيشتر، مردم عادي از آن استفاده مي‌كردند نيز طولاني بوده است. يك مسير آن از بنادر خلیج‌فارس به درياي سرخ و از طريق دور زدن جزيره عربستان بود. حجاج ايراني به همراه محافظان كاروان رسمي عثماني به جده (بندر مكه) یا ينبع (بندر مدينه) مي‌رفتند. از سوي ديگر ايرانياني كه يا از راه عراق يا از راه بيروت به شام مي‌آمدند، نيز با كاروان رسمي عثمانيان به مكه مي‌رفتند.

سفرنامه‌هاي ناصرخسرو(437ق.)، خاقاني (551 ق.)، ابيوردي(898 ق.)، مرادآبادي (1021ق.)، كشميري (1154ق.)، بانويي اصفهاني (اواخر قرن 12ق.)، شيخ جبل عاملي (1033ق.)، مجلسي (1041ق.) و مشيري (1089ق.)كه قبل از دوران قاجار نوشته شده‌اند، همراه با سفرنامه‌هاي سال‌هاي 1338ـ1260ق. كه تا كنون نگارنده ديده است و به 45 مورد مي‌رسد، مجموعه فوق‌العاده‌اي است.

سفرنامه‌هاي ايرانيان، در مقايسه با سفرنامه‌هاي حج عثمانيان، از اطلاعات بيشتر و متنوع‌تري برخوردار است؛ چرا كه راه حج عثماني تنها يك راه و آن هم راه رسمي بوده و امنيت كامل داشته است. ضمن اين‌كه مسلمانان عثماني، سفر حج را صرفا به ديده ديني مي نگريستند و نياز چنداني به نوشتن سفرنامه احساس نمي‌كردند. سفرنامه‌هاي ايراني نگاهي از بيرون به حج‌گزاري دولت عثماني داشته و رفتار دولت عثماني با حجاج را به خوبي نشان مي‌دادند. اين سفرنامه‌ها گاهي به اطلاعات مهم اما جزئي توجه داشتند كه از ديد دولت عثماني دور مي‌ماند و اين براي شناخت تاريخ حج‌گزاري دولت عثماني اهميت بسيار دارد.در سفرنامه‌هاي دوره قاجار، راه شام و جبل كمتر و راه دريا و راه استانبول بيشتر مورد توجه واقع مي‌شود. علت توجه بيشتر به راه استانبول، اولا ديدن پايتخت دولت عثماني بود كه دروازه اروپا شمرده مي‌شد و ثانیا ديدن سرزمين‌هايي مانند آذربايجان و گرجستان كه مردمانش هنوز به ايران تعلق خاطر داشتند. ديدن قاهره كه يكي از مراكز مهم اسلامي بوده نيز دليل ديگر ترجيح دادن راه استانبول بوده است.

تغيير راه‌ها و نبود امنيت در آنها و سختي‌هاي رفت و آمد از راه‌هاي غيررسمي، از مهم‌ترين شكايات مطرح شده ايرانيان در خاطراتشان است. اين سفرنامه‌ها علاوه بر ارزش و اهميتي كه امروز دارند، حتي در زمان خود نيز بسيار جالب بودند؛ چرا كه اطلاعات جزئي و دقيقي از راه‌ها و معاملاتي كه حجاج انجام مي‌دادند، براي كساني‌كه قصد حج داشتند، به دست مي‌داد. اينكه راه شام و استانبول كه تحت نظر دولت عثماني بوده، هر دو، مورد استفاده ايرانيان واقع مي‌شد، باعث مي‌شود تا سفرنامه‌هاي آنها براي بررسي چگونگي عملكرد دولت عثماني در مواجهه با مقوله حج، ارزشي مضاعف بيابد.

ارائه آمار دقيق از حجاج ايراني در كاروان‌هاي رسمي عثماني، بدون استفاده از اسناد عثماني، بسيار دشوار است؛ اما بر مبناي سفرنامه‌هاي ايراني نيز مي‌توان اطلاعات محدودي در اين زمينه يافت. در يك سند عثماني متعلق به سال 1260 ق. ذكر مي‌شود كه: «300 حاجي ايراني از ارض روم به سرزمين عثماني وارد شدند و طبق كتاب «سفرنامه مكه فراهاني» در سال 1306 ق. از شام 350 حاجي ايراني همراه كاروان عثماني به مدينه رفتند.»سفرنامه فراهاني در ارائه معلومات و اطلاعات جزئي، از ارزشمندترين سفرنامه‌هاي حج دوره قاجار محسوب مي‌شود. او در مورد آمار، خصوصيات و مذهب كليه حجاجي كه در مكه حضور داشتند، به خصوص حجاج ايراني، اطلاعات خوبي به دست مي‌دهد:

«حجاج ايراني، اينها همه ساله از8000 الي1000 نفر به‌مكه مي آيند... دراين سال (1303) ق از ايران به مكه معظمه، سه هزار و كسري آمده بودند؛ به اين معنا (كه) هشتصد نفر از راه شام آمد كه پنجاه نفر از آنها از تشنگي و باد سام مرده بودند و قريب يكصد نفر هم از راه جبل با لباس مبدل آمدند و يك هزار و دويست نفر از راه بوشهر و بندر عباس و بغداد آمده و از جده وارد شده، يك هزار و كسري هم از راه استانبول آمدند و از جده و ينبع وارد شدند.» گزارش‌هاي فراهاني به حجاج ايراني محدود نمي‌شود. او با دادن اطلاعاتي با ارزش از حجاج استانبول، آناتولي و روملي و طرابوزان، دقت‌ نظر فوق‌العاده خود را به اثبات مي‌رساند:

«حجاج اسلامبولي و آناتولي و روملي و طرابوزان، همه ساله از دوازده هزار الي پنج هزار نفر مي‌شوند. اين‌ها اگر چه به مذاهب اربعه [اند]، اما اغلب طريقه دراويش دارند و سني صوفي هستند و به ندرت شيعه هم در بين آنان يافت مي‌شود و ابدا تعصبي در مذهب ندارند و اغلب صلح كنند و همگي رعيت دولت روم‌اند و هر نفري يك مجيدي و يك ربع كه قريب هفت هزار دينار پول ايران است، از بابت تذكره به كارگزار دولت عثماني كه در جده است مي‌دهند و در هذه السنه، قريب به هفت هزار نفر آمده بودند و اغلب از جده و ينبوع وارد مملكت حجاز شدند.»

در ادامه، فراهاني اطلاعات بيشتري در مورد حجاج مي‌دهد:

«آنها از يك هزار نفر الي پانصد نفر، همه ساله مي آيند. تبعه دولت عثماني‌اند و اغلب به مذهب شافعي هستند و خارجي و يزيدي هم دارند و با محمل پيغمبر ـ صلي الله عليه وآله ـ از راه خشكي مي‌آيند. سعيد پاشا سال‌ها است كه با امين صره و عسكر و توپ، محمل را در كمال انتظام و ترتيب به مكه مي آورد و مخارج گزاف از دولت عثماني براي اين كار داده مي‌شود و اين شامي‌ها چون با محمل هستند از بابت تذكره و باج و غيره چيزي نمي‌دهند و در هذه سنه، به واسطه دريافت حج اكبر، قريب يك هزار و ششصد نفر آمده بودند.»بنابراين سفرنامه فراهاني، از جهت ارائه اطلاعات جزئي و دقيق، كم‌نظير بوده و سفرنامه‌اي منحصر به ‌فرد به شمار مي‌رود. آمار و تعداد حاجيان موضوعي است كه در كمتر سفرنامه‌اي مورد توجه قرار گرفته است و از اين نظر بايد براي سفرنامه فراهاني جايگاهي ويژه در نظر گرفت.

منبع: سفرنامه ميرزا محمد حسن حسين فراهاني، به كوشش مسعود گلزاري، انتشارات فردوسي، 1363