ایجاد منافع بلند مدت و پايدار

اميد شريفي
پژوهشگر اقتصادی

امضای توافق‌نامه سه‌جانبه چابهار توسط «نارندرا مودي» نخست وزير هند، «اشرف غني احمدزي» رئيس جمهوری افغانستان و «حسن روحاني» رياست جمهوری ايران در سوم خردادماه 1395 با هدف گسترش همكاري‌هاي منطقه‌اي و استفاده از ظرفيت‌هاي استراتژيك كشورهاي منطقه داراي اهميت ويژه‌اي است.

در سخنراني مشترك امضای توافق‌نامه اعلام شد كه توافق‌نامه چابهار عليه كشور خاصي نيست و ديگر كشورهاي منطقه مي‌توانند به اين پروژه بپيوندند. به نظر مي‌رسد اين مساله از يكسو به دليل رقابت برخي كشورهاي منطقه و از سوي ديگر به دليل سنگ‌اندازي برخي كشورها در مسير اجراي توافق‌نامه مطرح شده است تا روشن سازد كه منافع بلندمدت و همكاري‌هاي منطقه‌اي عامل ثبات در منطقه است. توسعه كشورها نيازمند سرمايه‌گذاري برای استفاده از پتانسيل‌هاي منطقه‌اي در جهت ايجاد‌ اشتغال و افزايش رفاه اقتصادي است. در اين راستا مناطق آزاد تجاري و صنعتي با زيرساخت‌هاي مناسب و ظرفيت‌هاي فيزيكي و قانوني با هدف جذب سرمايه‌ تشكيل شد كه منطقه آزاد چابهار با وجود توانايي‌هاي ترانزيتي مناسب نتوانسته است آن طور كه شايسته است از موقعيت منحصربه‌فرد خود در ترانزيت كالا استفاده کند. استفاده مناسب از مسير ترانزيتي حمل كالا از راه بندر چابهار نياز به سرمايه‌گذاري و همكاري مشترك كشورهاي ديگر دارد. فعال شدن كريدور حمل كالا از هندوستان به ايران و افغانستان و نهايتا دسترسي آن كشور به آسياي ميانه منافعي براي تمامي كشورهاي اين مسير به همراه خواهد داشت. ايجاد زيرساخت‌هاي مناسب براي افغانستان و دسترسي آن كشور به آب‌هاي آزاد و توسعه امكانات بندري و ريلي در چابهار و كسب درآمد ترانزيتي مناسب براي ايران قابل توجه خواهد بود. به‌علاوه كاهش هزينه و زمان حمل كالا و دسترسي آسان‌تر به روسيه و ساير كشورهاي اروپاي شرقي براي هندوستان منافع قابل توجهي خواهد داشت.

چابهار با اتصال به آب‌هاي آزاد امكان حمل دريايي از بندر بمبئي هندوستان و ساير بنادر مهم شرق آسيا به ايران و پس از آن ترانزيت به افغانستان را فراهم مي‌کند. با توسعه راه‌های زميني و ريلي ايران ترانزيت كالا به افغانستان و تاجيكستان و كشورهاي آسياي ميانه با سهولت بيشتري ميسر خواهد شد. به علاوه با برنامه‌ريزي مناسب، حمل كالا به بنادر شمالي كشور و امكان حمل مجدد كالا از طريق بندر آستاراخان روسيه ممكن خواهد شد تا دسترسي به مسكو، بندر سن پترزبورگ، خليج فنلاند و كشورهاي اروپای شرقي فراهم شود.

مسير كنوني حمل كالا از كشور هندوستان به كشورهاي آسياي ميانه حمل از طريق بنادر روسيه و استفاده از زيرساخت‌هاي حمل جاده‌اي آن كشور است كه از نظر بعد مسافت و هزينه با مسير چابهار قابل مقايسه نيستند. به‌علاوه با دسترسي افغانستان به آب‌هاي آزاد، انتقال سنگ‌هاي معدني آن كشور از طريق راه‌آهن به چابهار و صادرات مجدد به وسیله كشتي می‌تواند مد نظر قرار گيرد كه در این صورت،‌ درآمد ترانزيتي قابل توجه و پايداري را براي كشور ايجاد خواهد كرد.

چين و هند به‌عنوان دو اقتصاد مهم منطقه‌ با يكديگر رقابت دارند. همكاري‌هاي مشترك كشور چين با پاكستان به توسعه بندر گوادر پاكستان منجر شده است و پس از سفر «شين جين پينگ» رئيس جمهوری چين به پاكستان سرمايه‌گذاري برای توسعه بندر گوادر توسط چين در پاكستان صورت گرفت و اين بندر فاصله كمي با بندر چابهار دارد. جالب توجه است كه پاكستان روابط دوستانه‌اي با ايران داشته است و هندوستان نيز به‌رغم فشارهاي بين‌المللي و تحريم‌هاي ظالمانه تجاري عليه كشور در سال‌هاي گذشته به خريد نفت ايران ادامه داد و به همكاري تجاري با ايران علاقه‌مند است. به‌علاوه دسترسي به آب‌هاي اقيانوس هند و درياي عمان به‌عنوان يكي از راه‌هاي اصلي حمل نفت خام در مقابل حضور نظامي آمريكا در مسيرهاي منتهي به تنگه مالاگا و تنگه هرمز از اهداف كشور چين و هند برای حضور در منطقه است. هندوستان دسترسي به افغانستان در مقابل همكاري چين در پاكستان را نيز مد نظر خود دارد. به‌علاوه هندوستان به منابع نفتي و گازي خاورميانه و منابع معدني افغانستان براي رسيدن به اهداف توسعه خود نيازمند است. استفاده از ظرفيت همكاري‌هاي منطقه‌اي اين توافق‌نامه براي ايران نيز منافعي خواهد داشت. با توجه به آب و هواي نامساعد استان‌هاي جنوب شرقي و تمركز نسبي كمتر جمعيت در آن مناطق نسبت به مناطق مركزي و شمالي كشور استفاده از درآمد ترانزيتي پايدار در جهت ايجاد اشتغال و توسعه منطقه‌اي داراي اهميت است. توسعه منطقه مي‌تواند با ايجاد اشتغال سبب جلوگيري از قاچاق كالا و ارتقای شاخص‌هاي توسعه منطقه‌اي شود. استفاده از توانايي‌هاي كشورهاي همجوار هندوستان و افغانستان با توجه به پيشينه تاريخي روابط با اين كشورها و نفوذ زبان فارسي در آنها نياز به برنامه‌ريزي مناسب دارد. تقويت زيربناها و زيرساخت‌ها و امكان بندري، جاده‌اي و ريلي و تجهيز ناوگان ترانزيتي كشور از جمله منافع جانبي اجرایي شدن توافق‌نامه است.

ايجاد ظرفيت و زيرساخت مناسب منطقه‌اي هدايتگر سرمايه‌گذاري بخش خصوصي است و با توجه به کافی نبودن منابع دولت در تجهيز تمامي زيرساخت‌ها، ورود سرمايه خارجي همواره مدنظر سياست‌گذاران بوده است. جذب سرمايه‌گذاري و رونق فعاليت‌هاي اقتصادي و برقراري ارتباط تجاري بين‌المللي مي‌تواند موجب تحرك در اقتصاد منطقه‌اي و انتقال فناوري، افزايش صادرات و ايجاد اشتغال مولد شود. با توجه به اين موضوع كه منطقه آزاد محدوده حراست‌شده است كه از شمول برخي مقررات جاري سرزمين اصلي خارج است و از مزايايي نظير معافيت و بخشودگي مالياتي و عوارض گمركي و حذف تشريفات و مقررات اداري در جهت سهولت فرآيند صادرات و واردات و جذب سرمايه‌گذاري خارجي و انتقال فناوري برخوردار است، امكان جذب سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي و توسعه صادرات كالاي صنعتي و در نتيجه درآمدهاي ارزي كشور افزايش خواهد يافت.

منطقه آزاد تجاري-صنعتي چابهار با وسعت 14 هزار هكتار در 25 درجه و 20‌دقيقه عرض شمالي و 60 درجه و 27 دقيقه طول شرقي در منتهي اليه جنوب‌شرقي ايران و در كنار درياي عمان، در شرق خليج چابهار و در فاصله 7 كيلومتري شهر چابهار واقع شده است. منطقه چابهار به دلايل جغرافيايي، سياسي، اقتصادي و حتي فرهنگي داراي ماهيتي استراتژيك براي ارتباط خاور دور با ساير نقاط دنيا است. همچنين چابهار با فاصله حدود 1800 كيلومتر تا سرخس بهترين راه براي دستيابي آسان كشورهاي آسياي ميانه به درياي عمان و آب‌هاي آزاد است. آب‌هاي ساحلي چابهار با برخورداري از عمق زياد از موقعيت خاص استراتژيك برای پهلوگيري كشتي‌های اقيانوس‌پيما برخوردار و معبر خروج نفت از خليج فارس به ساير نقاط جهان است و مرز آبي مشترك با كشور عمان دارد. نزديكي به كشورهاي پرجمعيتي چون هند و پاكستان و امكان بالقوه توليد و تجارت و توسعه منطقه شرق كشور و واقع شدن در مسير ارتباط با كشورهاي آسيای ميانه و افغانستان و مواد اوليه و نيروي كار ارزان از مزيت‌هاي اين منطقه است. استان سيستان و بلوچستان 900 كيلومتر با پاكستان و 300 كيلومتر با افغانستان مرز مشترك زميني دارد.

در نتيجه با توجه به فضاي بعد از توافق برجام انتظار مي‌رود تمايل ساير كشورها براي استفاده از ظرفيت‌هاي موجود در كشور ما افزايش یابد و منافع مشترك دو يا چندجانبه امكان توافق پايداري را فراهم آورد كه براي طرفين قرارداد و صلح و امنيت منطقه‌اي سودمند است. بديهي است در صورت عزم جدي طرفين قرارداد در اجراي توافق‌نامه برخي كارشكني‌ها در مسير اجرایی شدن توافق‌نامه بي‌اثر خواهد شد.