بختک افسانه ای که به زبان علم بازگو می شود

شبحی که شب در خواب بر سینه مردم سنگینی می کند، دستهایش را بر دهان یا قفسه سینه گذاشته و به قصد کُشت فشار می دهد و با احساس خفگی خواب را از چشم همگان می رباید، در تعبیر کهن کشور ما بعنوان بخت یا بختک شناخته می شود.
این نام که افسانه ای طولانی و داستان های کُهنی در پس خود دارد، شاید به گوش جوانان امروزی آشنا نباشد اما بی تردید از هر ایرانی میانسال یا سالخورده ای از هر جای این سرزمین کهن، درباره موجود سنگینی که شب خود را روی خفتگان می اندازد بپرسیم بی درنگ بختک اولین و تنها نامی است که بر زبان می آورد.
وجه تسمیه تعبیر بخت یا بختک از آن جایی است که آن خفته بخت برگشته اگر بیدار نشود جان خواهد باخت و یا داستان های دیگری نیز در مورد نحوه گرفتن بینی آن موجود است، که با گرفتن بینی او هر خواسته و آرزویی داشته باشید برآورده می شود.
صحبت از تجربه ای ریشه دار و بسیار تکرار شونده است که اینگونه در گوشه وکنار سرزمین ما شناخته شده و حال آنکه در عالم واقع نیز چنین است.
اما روایت از این قرار است که به هنگام خواب اگر به یکی از دلایل مختلف برای 10 ثانیه یا بیشتر تنفس ما قطع شود مغز با کمبود اکسیژن روبرو شده و در تلاش برای برقراری مجدد تنفس همه بدن را به تلاطم وا می دارد.
ناظرین بیدار اما منظره را شبیه به کسی که از ترس خفگی دست و پا می زند، تماشا می کنند.
در اروپا نیز از زمانهای دور به این عارضه توجه شده و بر حسب اینکه از چه زاویه ای به ماجرا نگریسته شود اسامی مختلفی از قبیل نفرین ادین ( Odin’s Curse )، سندرم پیک ویک (Pick wick Syndrome) و سندرم کاستی تهویه آلوئلی ( Alveolar Hypo-ventilation) برای آن در نظر گرفته بودند.
تنها در دو دهه اخیر است که ماهیت واقعی این بیماری و اهمیت آن شناسائی و نام 'سندرم ایست تنفسی خواب (Sleep Apnea Syndrome )' و یا 'اختلال تنفسی خواب' برای آن پذیرفته شده است.
خواب خوب و راحت برای زندگی روزمره به همان اندازه اهمیت دارد که آب و غذا برای ادامه حیات و شادابی و دوری از کسالت و خمودگی، ضروری است و باید دانست بدون برخورداری از چرخه طبیعی خواب و بیداری منظم نمی توان برای مدت زیادی سالم ماند.
از هر سه انسان بالغ یک نفر با مشکلات خواب و بیداری دست به گریبان است و نیاز به کمک طبی دارد.

**** شایعترین اختلال خواب، ایست تنفسی در خواب است
یک فوق تخصص ریه با بیان اینکه این مشکل نه تنها بزرگسالان، بلکه بسیاری از اوقات کودکان را نیز گرفتار می کند، گفت: ایست تنفسی در خواب (Sleep Apnea) بسیار شایع تر از آنست که غالبا تصور می شود.
دکتر بابک اَمرا افزود: فراوانی آن در کشورهای مختلف دنیا درحدود 5 تا 25 درصد کل جمعیت برآورد شده و با احتساب موارد خفیف تر به درصد بالاتری هم خواهیم رسید.
وی اضافه کرد: در بعضی از کشورها درصد ابتلا به این بیماری گاهی تا 40درصد جمعیت افراد بالغ را دربرمی گیرد.
اَمرا اعلام کرد: در مطالعه ای که توسط نگارندگان انجام شده میزان افراد با ریسک بالا برای آپنه انسدادی خواب( ایست تنفسی در خواب)، در اصفهان حدود پنج درصد بوده است.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان درباره ارتباط تعبیر بختک و این بیماری در افراد، گفت: در بیشتر مواقع شروع ایست تنفسی در خواب با حرکات سریع چشم ' Rapid eye movement (REM) ' و شل شدن عمومی بدن همراه است و این همان مرحله ای است که رویا ها به خواب شخص می آیند.
وی ادامه داد: شخص مبتلا وقتی بلافاصله بیدار شود ممکن است از رویائی با محتوای جسمی سنگین روی بدن یا گیر افتادن در یک تنگنا و گاهی ناتوانی در تکان دادن اندام ها (اگر بیداری قبل از شروع فعالیت عضلانی ایجاد شده باشد)، سخن به میان آورد و این همان انگیزه ای خواهد شد که بر اساس آن افسانه سرائی رونق می گیرد.
اَمرا در ارتباط با علت ایست تنفسی خواب، گفت: این اتفاق معمولا به علت شل شدن عضلات نگهدارنده کام نرم، زبان کوچک و لوزه ها در زمان خواب رخ می دهد.
وی افزود: با شل شدن این عضلات، زبان و حتی فک رو به عقب جابجا شده و راه هوائی را تنگ می کند و در ادامه باعث انسداد راه هوائی و وقفه های تنفسی برای مدت کوتاه، در حد چند ثانیه می شود.
این پزشک ادامه داد: در این حالت اکسیژن رسانی به بدن و نیز برداشت دی اکسید کربن از بافت های بدن دچار اختلال شده و با شدت گرفتن کمبود اکسیژن، مغز به ناگهان بیدار و به عضلات مسیر راه هوائی فرمان انقباض می دهد، در نتیجه انقباض عضلات، مسیر راه هوائی باز می شود و مجددا تنفس از سر گرفته می شود.
وی اظهار کرد: این چرخه در طول شب در افراد با آپنه انسدادی خواب، چندین بار تکرار شده و خواب عمیقِ آرامش بخش را غیر ممکن می سازد.
اَمرا با اعلام اینکه تعداد زیادی از مردم وقفه های تنفسی پراکنده ای را تجربه می کنند، گفت: وجود شماری ازعلائم روزانه و شبانه برای تشخیص این بیماری توسط افراد ضرورت دارد.
وی افزود: از نشانه های شایع روزانه، خواب آلودگی بیش از معمول و دیگر علائم خستگی ( که با استراحت و ومجدد رفع نمی شود)، اختلال حافظه، اشکال در تمرکز، عدم توانائی در انجام وظایف محیط کار یا مدرسه، سر درد، احساس ناخوشی در هنگام صبح، سوزش سر دل و احساس افسردگی است.
این عضو هیات علمی دانشگاه، اضافه کرد: از علائم شایع شبانه در افراد مبتلا به آپنه انسدادی خواب، 'خرخر کردن' است.
وی اعلام کرد: بسیاری از افراد مبتلا به این سندرم، بیخوابی شبانه دارند در حالیکه شروع خواب طبیعی است اما تداوم خواب دچار اشکال است.
اَمرا از دیگرعلائم مهم شبانه این بیماری، تعریق بسیار زیاد (در حدی که حتی سبب خیس شدن بستر شود) را عنوان کرد.
دکتر بابک امرا، روش قطعی تشخیص این بیماری را استفاده از دستگاهی دانست که تغییرات بدن را در طول زمان خواب ثبت می کند.
وی افزود: این دستگاه به این منظور طراحی گردیده و در مراکز خواب وجود دارد.
اَمرا با اعلام اینکه پیامد های ناشی از این بیماری بسیار مهم و قابل توجه است، گفت: وقفه تنفسی خواب گرچه به ندرت مستقیما باعث مرگ می شود ولی عوارض متعددی دارد که برخی از این عوارض می توانند باعث مرگ ومیر زودرس شوند.
وی از جمله پیامد های بیماری آپنه انسدادی خواب را چاقی، نارسائی قلب، بیماری عروق کرونر، سکته های مغزی، فشار خون، پلیسیتمی (افزایش‌ تعداد گلبول‌های‌ قرمز خون‌ )، کاستی میل جنسی و ناتوانی جنسی نام برد.
فوق تخصص ریه اظهار کرد: باتوجه به علائم مذکور، پیشگیری، پیگیری و کنترل و درمان این بیماری بسیارحائز اهمیت است.
عضو هیات علمی دانشگاه گفت: اقدامات اولیه برای درمان این بیماری را کاهش وزن، خوابیدن به پهلو، تغییر وضعیت دادن های متناوب در طول خواب و دوری از مصرف مشروبات الکلی ذکر کرد.
اَمرا افزود: کاهش وزن اثر مثبت قابل توجهی در کاهش و از بین بردن مشکلات تنفسی در طول خواب دارد که این امر از طریق تغییر در رژیم غذائی و نیز ورزش منظم امکان پذیر است.
وی اظهار کرد: متاسفانه برای این بیماری درمان دارویی کاملا موثر نبوده و بسیاری از اوقات استفاده از اقدامات درمانی مکانیکی لازم بوده و یکی از این اقدامات استفاده از فشار مثبت و مداوم راه هوائی (CPAP) در هنگام خواب است.

**** تصادف در هنگام رانندگی، یکی از مهمترین خطراتِ وقفه تنفسیِ خواب
رانندگی مهارتی است که نیاز به هماهنگی سریع و دقیق واکنش های متعدد مغزی، بویژه بین چشم، دست و تخمین صحیح جهت و سرعت راننده و سایر خودروها و محاسبه دقیق زمان عبور از موقعیت خاص برای پرهیز از برخورد، دارد.
کاهش تمرکز میتواند باعث بروز تصادف شود و چرت زدن راننده، از علل مهم تصادفات رانندگی منجر به مرگ و میر و خسارات شدید است.
براساس اعلام کارشناسان، شایعترین علت چرت زدن در زمان نیاز به بیداری، 'ایست تنفسیِ خواب' است، زیرا این بیماری با آشفته کردن خواب و استراحت طبیعی افراد، آنها را خسته و نیازمند خواب می کند.
به سهولت قابل پیش بینی است که اگر فرد مبتلا به ایست تنفسی خواب، بدون آگاهی و بدون تدابیر پیشگیری و درمانی به رانندگی بپردازد ممکن است باعث تصادف های مرگباری شود که سلامت خود و سرنشینان خودرو، عابرین پیاده و خودروهای مقابل را به خطر اندازد.
در کشورهائی که آمار دقیق وجود دارد، با وجود تدابیر پیشگیری، اما در حدود 20 درصد از تصادفات جاده ها را ناشی از وقفه تنفسی در خواب اعلام کرده اند.
در سالهای اخیر با توجه به تاثیر جدی و مخاطره آمیز این بیماری که بر سلامت ترافیک جاده ها دارد، برنامه هایی برای کاهش این خطر طراحی شده و در بسیاری از نقاط جهان رانندگان حرفه ای بطور منظم از لحاظ ابتلا به ایست تنفسی خواب باید مورد بررسی قرار گرفته و گواهی مربوطه را ارائه نمایند.
از : هدی استکی
گ/7153/ 6022