پند و حکمت جان مایه شاهنامه فردوسی

حکیم فردوسی شاعر نامدار ایرانی در 329 هجری قمری در روستای طابران توس چشم به جهان گشود و از همان دوره کودکی به فراگیری علم و دانش علاقه بسیار داشت و به یادگیری علوم مختلف همت گماشت. او داستان های کهن بزرگان پیش از خود را بسیار می خواند به همین دلیل بیش از پیش به سرودن شعر علاقه مند شد.
هم دوره بودن این شاعر خردمند با حکومت سامانیان که در آن تلاش بسیاری برای گردآوری و نوشتن سرگذشت پادشاهان کهن ایران زمین صورت گرفت و به تهیه کتاب هایی با عنوان «شاهنامه» انجامید، توانست یاری بخش وی در راه نظم بخشیدن به اثر بزرگ او یعنی شاهنامه فردوسی شود.
این شاعر حماسه سرا برای یافتن منابع مختلف تاریخی و ادبی به بخارا، مرو، بلخ و هرات سفر کرد و با تلاش های خود حماسه‌ های گسترده و فراگیری را در اثر جاودانه ادبی خویش به نگارش درآورد و به روایت داستان هایی منظوم و سرشار از حکمت در میان اسطوره‌ها، رویدادها و تاریخ ایران پرداخت.
حکیم فردوسی، 30 سال از عمر گرانبهای خویش را به خلق این شاهکار ادبی اختصاص داد و در این اثر جاودان که از آغاز تاریخ بشریت تا دوره زندگی این حکیم خردورز را شامل می شود به دوره سلطنت50 پادشاه بر ایران زمین پرداخته شده و داستان زندگی قهرمانان این مرز و بوم را مورد بررسی قرار داده است.
شاهنامه فردوسی، سه بخش اساطیری(از عهد کیومرث تا پادشاهی فریدون)، پهلوانی(از قیام کاوه آهنگر تا مرگ رستم و فرمانروایی بهمن پسر اسفندیار) و تاریخی(از پادشاهی بهمن تا پادشاهی یزدگرد) دارد که هر کدام از داستان های این کتاب ارزشمند با داشتن یک هسته مرکزی برپایه حکمت و خردورزی عنوان شده و به بیان حکایت پهلوانی ها، عواطف و احساس های مختلف مردم یک روزگار و نمادهایی از میهن دوستی، فداکاری و جنگ و ستیز پرداخته شده است.
وی با بهره گیری از قالب مثنوی و سبک خراسانی، شاهنامه را خلق کرد و کوشید در کنار رجز خوانی و رزم دلیران، حکایت عشق و دلدادگی و وصف پهلوانان و مردم آن روزگار را بازتاب دهد.
ابوالقاسم فردوسی آن چنان خردمندانه توانمندی خویش را در زمینه تصویرسازی ارائه کرده است که با شنیدن نام این شاعر به ناگاه شخصیت های اسطوره ای و حماسه آفرین شاهنامه در ذهن جان می گیرند و نبردهایی همچون «چنین گفت رستم به اسفندیار/که کردار ماند ز ما یادگار/ کنون داده باش و بشنو سخن/ ازین نامبردار مرد کهن/ .../چه نازی بدین تاج گشتاسپی/ بدین تازه آیین لهراسپی/ که گوید برو دست رستم ببند/ نبندد مرا دست چرخ بلند/ که گر چرخ گوید مراکاین نیوش/ به گرز گرانش بمالم دو گوش» در ذهن ها تداعی می شود.
داستان و حکمت در میان کلام فردوسی فراوان به چشم می خورد، شاهنامه ای که در واقع شناسنامه ایرانیان و پاسدار راستین سنت های ملی کشور به شمار می رود و پس از گذر بیش از یک هزار سال از پایان سرایش آن همچنان از بی نظیرترین اثرهای ایران زمین است.
سرانجام حکیم ابوالقاسم فردوسی پس از سال ها تلاش برای خلق اثر جاودانه و گرانبهای شاهنامه در 411 هجری قمری در 82 سالگی دنیای خاکی را ترک کرد اما یاد او همچنان در خاطره مردمان این دیار کهن مانا و جاودان است.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی با «یاسر موحد فرد» دبیرکل بنیاد فردوسی به گفت و گو پرداخته است.
در ادامه متن این گفت و گو را با هم می خوانیم:
**ایرنا: فردوسی چه تاثیری بر پیوند میان تمدن ایران باستان و فرهنگ اسلام داشت؟
*موحد فرد: در سده چهارم هجری چند سالی از ورود دین اسلام به ایران گذشته بود و مردم که علاقه فراوان به دین اسلام پیدا کرده بودند و بسیاری از آیین های کهن باستانی ایران همچون رفتار، گفتار و کردار را به آیین اسلام نزدیک می دیدند، تلاش کردند تا پیوندی عمیق میان اسلام و سنت خود برقرار کنند، در این میان برخی از چهره های نامدار و مفاخر بزرگ همچون رودکی و دقیقی توسی تلاش کردند که زبان فارسی را در کنار زبان عربی حفظ کنند اما در این میان حکیم ابوالقاسم فردوسی نخستین فردی است که توانست این ارتباط را میان تمدن ایران باستان و فرهنگ اسلام برقرار سازد.
**ایرنا: پیرو سخنان شما درباره تاثیر مهم و اساسی فردوسی بر ارتباط اسلام و سنت ایران، چه اقدام هایی سبب آن شده است که او را نخستین فرد در این زمینه قلمداد کنید؟
*موحد فرد: وی با بهره گیری از دانش خویش این کار را در قالب کتابی منظوم انجام داد و آن را «نامورنامه» نامید و این اثر در سال های پس از فردوسی به شاهنامه(به معنای بزرگ نامه) تغییر نام یافت و بیش از 50 هزار بیت شعر را در خود داشت که از هشت هزار کلید واژه بهره می گرفت. در کنار تلاش های گسترده این شاعر حماسه سرا، خاندانی که حکیم فردوسی در آن می زیست منطقه ای از خراسان بزرگ به نام توس طابران را در اختیار داشتند که این امر پشتوانه مالی و کمک بزرگی برای دستیابی وی به اهدافش محسوب می شد.
حکیم فردوسی برای نگارش اثر فاخر خویش یعنی شاهنامه تلاش کرد آثار مکتوب را از سرزمین های مختلف گرد آورد و در کنار آنها نیز از بخشی از اثرها که به صورت شفاهی در اختیار برخی خردمندان قرار داشت، بهره بگیرد. وی با حمایت خاندان خویش و حاکمان توس طابران، اثرهای ارزنده را جمع آوری کرد و از دانسته های آنها در ارگی که در آن زمان برای گسترش دانش و علم آموزی ساخته شده بود، برای نگارش اثر فاخر خویش یعنی شاهنامه بهره مند شد.
** ایرنا: همگان فردوسی را با شاهنامه می شناسند و بر اساس این اثر جاودان به پاسداشت حکیم توس می پردازند، آیا در این میان اثرهای دیگری از این شاعر بلندپایه به میراث مانده است؟
* موحد فرد: حکیم فردوسی عمر خویش را وقف سرودن و نظم شاهنامه به عنوان بزرگترین منظومه حماسی جهان کرد و اثر دیگری به نام وی مشهود نیست. برخی منابع آثار دیگری همچون یوسف و زلیخا را نیز به او نسبت داده اند که چندان معتبر به نظر نمی رسد.
** ایرنا: حکیم فردوسی در خلق شاهنامه یا نامورنامه از چه منابعی بهره گرفت و چه افرادی او را در نگارش این اثر بزرگ یاری کردند؟
* موحد فرد: وی در خلق این اثر ارزشمند از شاهنامه های منثور و منظوم که به صورت گسترده روی آن کار شده بود، بهره گرفت، از آن جمله می توان به آثار دقیقی توسی اشاره کرد اما باید گفت، اثر حکیم فردوسی به دلیل تلاش برای پیوند تمدن ایران باستان و اسلام و حفظ این پیوند در قالب های منظوم داستانی، با شعر دقیقی توسی به طو کامل متفاوت است. این شاعر پرآوازه تا 40 سالگی برخی از داستان های شاهنامه را به صورت پراکنده سرود به همین دلیل بسیاری از فرمانروایان، دوستان و خویشاوندان وی در برگردان آثار ایران باستان از زبان اوستایی و پهلوی به فارسی، او را یاری کرده اند. وی پس از پایان سرایش شاهنامه آن را دو یا سه بار ویرایش کرد و تدوین آن به دلیل تعداد زیاد بیت ها30 تا 35 سال به طول انجامید. برپایه پژوهش های صورت گرفته، گویا این شاعر در تدوین این کار گسترده را با همراهی یک گروه علمی انجام داده است.
**ایرنا: چه ویژگی هایی شاهنامه فردوسی را به کتابی خاص تبدیل کرده است؟
*موحد فرد: شاهنامه به عنوان بزرگترین منظومه حماسی جهان در قالب مثنوی بلند سروده شده و هزاران بیت شعر را در خودی جای داده است. از مثنوی های بزرگ دنیا می توان به منظومه «هومر» اشاره کرد که از نظر تعداد شعرها و بخش های گسترده تاریخی به شاهنامه فردوسی نمی رسد. دیباچه این کتاب از آغاز هستی روایت می شود و با در بر داشتن دوره های اسطوره ای یا پیش از تاریخ (مربوط به تاریخ کهن ایران که تاریخ پیش از شکل گیری اروپا را نیز در بر می گیرد)، دوره پهلوانی و دوره تاریخی، بازه زمانی گسترده ای را در بر می گیرد که این نیز از ویژگی های خاص شاهنامه به شمار می رود.
این کتاب همچنین بسیاری از آیین و سنت های کشورهای مختلف دنیا را گرد آورده است که این امر یکی دیگر از شاخص های این اثر ماندگار محسوب می شود. یکی دیگر از توانمندی های شعر حکیم فردوسی به قابلیت ایجاد درک و فهم مخاطب ارتباط دارد به گونه ای که حتی اگر مصرعی با مصراع دیگر جابه جا شود، مفهوم شعر به راحتی قابل درک است و خدشه ای بر آن وارد نمی شود.
**ایرنا: شخصیت پردازی در شاهنامه به گونه ای است که خواننده خود را در فضای داستان تصور و ارتباط عمیقی با آن برقرار می کند، فردوسی در این اثر چگونه به خلق شخصیت ها می پردازد؟
* موحد فرد: افراد نام آوری که این شاعر حماسه سرا تلاش کرده است از آنها یاد کند شخصیت های فرهنگی، پهلوانی و دادگستری هستند که نظام معرفتی و منش سیاسی شاهنامه تلاش دارد آنها را به گونه ای خاص و قابل تصور معرفی کند. فریدون، کیخسرو، رستم، سیاوش، اردشیر بابکان و بزرگمهر از بزرگترین افرادی هستند که در شاهنامه از آنها بسیار نام برده شده است. داستان به صورتی پیش می رود که در طول آن افراد مختلفی از جمله شخصیت های مشهور و افراد شناخته نشده ای(به ضرورت داستان) نقش آفرینی می کنند. شخصیت های مثبت، منفی و خاکستری در این داستان بلند، حضور دارند و حتی از برخی افراد که نام و نشان آنها مطرح نیست با لقب یاد می شود. شخصیت های محوری مانند رستم در بسیاری از دوران ها زنده هستند و برخی نام ها در دوره های مختلف تکرار شده است.
**ایرنا: شاه بیت مجموعه شعر حکیم فردوسی را چه می دانید؟
* موحد فرد: «سرآمد کنون قصه یزدگرد/ به ماه سپندارمذ روز ارد/ ز هجرت شده پنج هشتاد بار/ که پیوستم این نامه نامدار» این دو بیت پایانی شاهنامه فردوسی است که حرف های زیادی برای گفتن دارد. تنها تاریخ نگاری شاهنامه را می توان در این دو بیت یافت. همچنین ایرانی- اسلامی بودن حکیم فردوسی نیز با نوع تاریخ نگاری او به طور کامل به اثبات می رسد زیرا وی اشاره کرده من در روز ارد(در گاشمار آن زمان هر روز یک نام داشته که ارد نام بیست و پنجم هر ماه بوده است) یعنی روز بیست و پنجم سپندار مزد (که همان اسفند است)، شاهنامه را به پایان رساندم. در بیت بعد این شاعر نامدار اشاره می کند از پنج هشتاد بار از هجرت پیامبر می گذرد، این اشاره نیز 400 هجری قمری را نشان می دهد که این امر مسلمان بودن وی را بیان می کند. او در مصرع پایانی می گوید من دانشنامه ای نامدار را به نگارش درآورده ام که این امر ثابت می کند این شاعر حماسه سرا نام اثر خویش را «نامه نامدار» نهاده بود.
**ایرنا: این شاعر نامدار مسلمان بودن خود را چگونه در شعرهایش به تصویر می کشد؟
* موحد فرد: فردوسی در دیباچه شاهنامه و تمامی بخش های این کتاب در ستایش پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) بیت های فراوانی را سروده و از آیه ها و روایت های قرآنی به صورت منظوم بهره گرفته است، برای مثال وی درباره حدیث سفینه حضرت محمد(ص)، جهان را به دریا تشبیه کرده که از کشتی های مختلف ساخته شده است و برترین آنها کشتی اهل بیت(ع) نام دارد؛ وی این شعر را چنین تصویر می کند: «یکی پهن کشتی بسان عروس/ بیاراسته همچو چشم خروس/محمد بدو اندرون با علی/ همان اهل بیت نبی و ولی/ خردمند کز دور دریا بدید/کرانه نه پیدا و بن ناپدید/ بدانست کو موج خواهد زدن/کس از غرق بیرون نخواهد شدن ...» بیش از هشت هزار کلید واژه در شاهنامه وجود دارد که هزار مورد آن به زبان عربی است، حکیم فردوسی با به کار بردن این واژه ها به صورت عربی می کوشد تا شیعه بودن خود را به اثبات برساند.
**ایرنا: در طول تاریخ ادبیات، ‌اثرهای فراوانی به وسیله ادیبان نگاشته شده است که برخی از آنان به مرور زمان از میان رفته اند اما شاهنامه با وجود بیش از هزار سال از نگارش آن همچنان از مهم ترین منابع شعر و ادب فارسی قلمداد می شود، چه عواملی سبب ماندگاری این میراث کهن شده است؟
* موحد فرد: ایران در آن سال ها از فرهنگ غنی برخوردار بود و آثار مکتوب گردآوری می شد اما به دلیل های مختلف هر سلسله ای که حکومت را به بر عهده می گرفت، تلاش داشت تا آثار پیشینیان را ویران سازد، در این میان بیگانگانی همچون اسکندر مقدونی و مغولان به ایران حمله هایی صورت می دادند و به دنبال آن بسیاری از آثار تمدنی این سرزمین از میان رفت؛ اما با این وجود فرهنگ ایران چنان غنی و گسترده بود که آثار زیادی از نام آوران در دوره های مختلف به جای ماند و با آنکه شاهنامه حکیم فردوسی بارها مورد آسیب قرار گرفت اما به دلیل نگارش های مختلفی که از آن وجود داشت هیچ گاه از میان نرفت. در دوره کنونی نیز نسخه های زیادی با نگاره های زیبا و کارهای هنری از شاهنامه به در خواست افراد گوناگون وجود دارد و به یادگار مانده است که «شاهنامه شاه طهماسب» و «شاهنامه بای سنقری» از آن جمله به شمار می رود و اکنون در کتابخانه ها و موزه های بزرگ دنیا نگهداری می شوند.
**ایرنا: خوانش شعر حکیم فردوسی و شناخت جهانیان از آن را چگونه ارزیابی می کنید؟
* موحد فرد: این شاعر نامدار تلاش کرد به دلیل قرار گرفتن ایران به عنوان شاهراه ارتباطی میان قاره های مختلف، علاوه بر آیین های کهن این کشور که در آن دوره سرزمین های گسترده ای را شامل می شد، در اثر فاخر خویش به فرهنگ ها و آیین های کشورهای خاورمیانه تا شمال آفریقا و اروپای غربی نیز بپردازد و اینگونه به عنوان منبعی بزرگ در بسیاری از زمینه ها شناخته شود. فردوسی در بسیاری از کشورهای دنیا به اندازه ای محبوبیت دارد که تا کنون اثر بنام او به 40 زبان دنیا ترجمه شده است و مردمان این سرزمین ها با درک شعرهای این شاعر نامی، نام های ایرانی را از میان شخصیت های برجسته شاهنامه برای فرزندان خود بر می گزینند و برمبنای آن بسیاری از آیین های خود را می شناسند.
حکیم فردوسی در شاهنامه همچنین از نام منطقه های بسیاری در دنیا که از آثار تمدنی برخوردار بودند یا افراد مشهوری در آنجا می زیستند، یاد کرده است، این اثر تنها منبع معتبری به شمار می رود که 10 هزار سال تمدن را به راحتی می توان در آن جستجو کرد. این میراث بزرگ، دانش های زیادی را خود نهان دارد که در میان آنها می توان اطلاعات زیادی را درباره پزشکی، معماری، هنر و آیین های مرسوم در دوره های مختلف کسب کرد و با تدوین به وسیله گروهی از افراد متخصص در دنیای کنونی به بهره برداری رساند. برای نمونه علم پزشکی در اروپا تا پیش از سده 19 میلادی از روش «سزارین» برای تولد نوزاد بهره نبرده است در حالی که در شاهنامه فردوسی به این روش زایمان که در این کتاب «رستم زاد» نام دارد، اشاره شده است.
در گذشته نیز محبوبیت شعر حکیم فردوسی به اندازه ای بود که حتی در دوره ای در میان حاکمان کشورهایی که فارسی زبان هم نبودند، مرسوم بود که نامه خویش به حاکم کشورهای دیگر را با شعر فردوسی آغاز کند یا پایان دهند. مفهوم این شعرها در برخی موارد نشان از رویدادهای مهمی مانند جنگ یا صلح در میان آن کشورها داشت. این تاریخ نگاری گسترده سبب شد، بسیاری از کشورهای جهان این کتاب را به عنوان میراثی مشترک بشناساند به طوری که این اثر جاودان بارها به وسیله سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) در عنوان های مختلفی مانند هنر نقالی، آیین پهلوانی و .... به ثبت ملی رسیده است.
به دلیل اینکه پیشینه بسیاری از تمدن های بزرگ دنیا در شاهنامه فردوسی وجود دارد، از سده 18 و 19 میلادی جنبش شاهنامه خوانی در اروپا و جهان شکل گرفت که این امر نشان دهنده جایگاه شعر فردوسی در دنیا است. روسیه، آلمان، اتریش، انگلیس و فرانسه از جمله کشورهایی هستند که ترجمه های علمی و معتبری را از شاهنامه به زبان رسمی کشور خویش انجام داده اند. بنیاد فردوسی لقب دانشنامه را به شاهنامه داده است و در نوشته های مکتوب خود به کشورهای مختلف دنیا از این واژه بهره می گیرد.
**ایرنا: با توجه به اینکه هشت هزار کلید واژه در شعر فردوسی وجود دارد، آیا شعر وی به آسانی برای فارسی زبانان قابل درک است؟
* موحد فرد: اکنون پس از گذر هزار سال، برخی از کلید واژه ها سخت به نظر می رسد، بنابراین نیاز است که نظام آموزشی کشور این امر را برای خوانش آثار ادبی کهن که بخشی بزرگی از فرهنگ و آیین های ایران در آن نهفته است، در نظر داشته باشند و به آن توجه کنند. کلید واژه های سختی در نگارش هایی همچون شاهنامه حکیم فردوسی وجود دارد که ما از آنها بهره نمی گیریم. پیشنهاد می شود برای حفظ این واژه ها با یادآوری اینکه این کلیدواژه ها اکنون تنها کاربرد ادبی دارند در کتاب های درسی به دانش آموزان و دانشجویان آموزش داده شود.
شاهنامه با بهره گیری از یک حکمت قوی چنان هنرمندانه به نگارش درآمده است که اخلاق و معرفت دینی را برای افراد خردسال تا کهنسال در بر دارد و به گونه ای خانواده ها را در کنار هم گرد می آورد. در زمان های قدیم مرسوم بوده است که بزرگان خانواده شعرها و حکمت هایی از شعر حکیم فردوسی را برای دیگران می خواندند و اندیشه های حکمی را به افراد خوانده گوشزد می کردند، اکنون با یادگیری کلیدواژه ها به وسیله نسل تازه از راه نظام آموزش می توان دگربار تمام خانواده ها را از این اثر برجسته بهره مند کرد.
**ایرنا: در پایان پیشینه و چگونگی فعالیت بنیاد فردوسی را توضیح دهید؟
* موحد فرد: بنیاد فردوسی به عنوان یک سازمان مردم نهاد با حضور هنرمندان و پژوهشگران کشورمان و با حمایت های مردمی فعالیت خود را از 1384 خورشیدی به طور رسمی آغاز کرد و در 25 اردیبهشت سال جاری، یازدهمین بزرگداشت حکیم فردوسی را با همکاری نهادهای فرهنگی کشور در روز ملی فردوسی جشن خواهد گرفت. این مرکز به نمایندگی کشور، هزاره پایان سرایش شاهنامه را در 1388 خورشیدی در دوسالانه رویدادهای سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) به نام ایران به ثبت جهانی رساند.
*گفت و گو از مرضیه دهقانی(پژوهشگر گروه اطلاع رسانی)
پژوهشم**9165**2002**9131