طبقه بندی جدید علوم؛ نیازی که باید جدی گرفته شود

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: تقسیم بندی علوم از جمله مباحثی است که بسیاری از بزرگان، حکما، فلاسفه، کتاب شناسان و حتی فقیهان به آن پرداخته اند. مرتضی دهقان(۱۳۷۵، ۴۰) در نگاهی کوتاه به سیر دانشنامه نویسی در جهان اسلام به ۱۷ نفر از دانشوران اسلامی که به دسته بندی علوم پرداخته اند اشاره کرده است این افراد عبارتند از: خلیل بن احمد فراهیدی، جابربن حیان (م. ۲۰۰)، ابویوسف کندی (م. ۲۵۲)، که دو کتاب "مأئیه العلم  و اقسامه و اقسام العلم الانسی" دارد.

ابوزید بلخی (۳۲۲م.)صاحب اقسام العلوم، شعیا بن فریغون (۳۴۴)در جوامع العلوم، فارابی، ابن ندیم، خوارزمی، اخوان الصفا، ابن سینا، بیرونی، لوکری، فخرالدین رازی، ابن خلدون سیوطی، طاش کبری زاده و ملاصدرا. با این حال؛ تقسیم بندی رایج علوم در کشور ما تقریباً بر مبنای نظر هیچ کدام از این بزرگان نیست، بلکه ترجمه ای از تقسیم بندی علوم مختلف در جهان غرب می باشد!

موضوع لزوم ارائه «طبقه بندی جدید از علوم» از جمله مباحثی است که پس از طرح دغدغه تحول در علوم انسانی در بین پژوهشگران این عرصه شکلی تازه به خود گرفته است. از دیدگاه اندیشمندان معتقد به این رویکرد؛ ارائه طبقه بندی جدید از علوم؛ مقدمه اسلامی سازی علوم انسانی و حرکت به سوی شکل دهی به تمدن بزرگ اسلامی به حساب می آید.

اندیشه مذکور بر مبنای این واقعیت شکل گرفته است که طبقه بندی رایج علوم در محافل علمی و دانشگاهی کشور ما؛ همانند سیستم آموزشی موجود در دانشگاه ها اساساً ریشه ای غربی داشته، لذا نمی توان با حرکت در زمین تعریف شده به وسیله یک اندیشه اومانیستی به سوی اسلامی سازی علوم انسانی حرکت نمود. ما برای آنکه بتوانیم در علوم انسانی تحول ایجاد کنیم؛ ابتدا بایستی طبقه بندی فعلی علوم مختلف را دچار تغییر و تحول کرده؛ رویکردهای داروینی و تجربی به تقسیم بندی علوم را نفی کرده؛ طرحی نو بر اساس تفکر اسلامی دراندازیم.

به بیانی دیگر؛ تقسیم بندی نوین علوم که خاستگاهی غربی دارد، بر پایه این تفکر اساسی شکل گرفته است که تنها به متون؛ نظریه ها و فرضیاتی می توان «علم» اطلاق نمود که به وسیله حواس بشری قابل لمس و درک بوده باشند. ماهیت تجربه محور حاکم بر تقسیم بندی علوم توسط اندیشمندان غربی؛ خود به خود زمینه اتصال به آسمان و بهره گیری از متون دینی به عنوان منابع علمی را رد کرده، آنها را خرافه به حساب می آورد. بدیهی است که در این فضا؛ تحول علوم انسانی نیز راه به جایی نخواهد برد.

تفکر حاکم بر تقسیم بندی کنونی علوم مختلف به سه زیرگروه کلی ریاضی، تجربی و انسانی در بهترین حالت، دین و متون دینی را در حوزه شخصی افراد قابل احترام دانسته، اعتقادی به سرایت اصول انسان شناسانه موجود در آنها به متن جامعه بشری ندارد. واضح است که حرکت در چنین فضای از پیش تعریف شده ای، مشکلات پیش رو برای تعریف و تحقق علوم انسانی اسلامی را بیش از پیش مشکل خواهد نمود.

با این وجود؛ ممکن است لزوم ارائه تقسیم بندی جدید از علوم مختلف در نظر برخی کارشناسان این حوزه چندان هم مهم و حیاتی به نظر نرسد. با این حال، توضیح ضرورت و اهمیت این مسئله چندان هم سخت نخواهد بود؛ چه اینکه مقدمه ایجاد یک ساختمان هم، ابتدا پی ریزی فنداسیون مربوط به آن است و نمی توان بر پایه فندانسیونی عاریتی، ساختمان مورد نظر خود را بنا نمود!

حجت الاسلام دکتر رضا غلامی، از پژوهشگران حوزه علوم انسانی در همین زمینه می گوید: نمی توان گفت که تلاش علما برای طبقه بندی علوم دیگر کفایت می کند و ما بهتر است به جای وقت صرف کردن در این زمینه، به سراغ خود علوم و بسط و تعمیق آنها برویم... علم ساکن نیست، پویاست. یعنی امروزه علم در دنیا حتی در سطح مبانی دائماً رشد می کند؛ ثانیاً، هر میزان طبقه بندی علوم دقیق تر باشد، میزان بهره گیری از علم برای پاسخگویی به نیازهای انسان بیشتر است و کسی نمی تواند ادعا کند که دقیق ترین طبقه بندی را ارائه کرده است.

غلامی استفاده از طبقه بندی علوم در تدوین نظام آموزشی را نیز از اهداف اصلی این طبقه بندی ندانسته معتقد است: طبقه بندی علوم اهداف به مراتب مهم تری دارد هر چند از محصول آن می توان در نظام سازیِ آموزشی و یا رده بندی کتب نیز استفاده کرد و اتفاقاً این دو امر نیز در جای خود اهمیت زیادی دارند.

بیاتی و خندق آبادی(۱۳۹۲) معتقدند شاید بتوان بارزترین ضرورت طبقه بندی را در مشاهده و رصد وحدت و کثرت در نقشه کلان دانش دانست. در مقام یک فیلسوف؛ علم مشاهده و رصد وحدت حاکم بر کل فضای دانش و احصای کثرت موجود در آن، زمینه ساز پیگیری تحولات بعدی در حوزه ی دانش خواهد بود. با این حال؛ شاید مهمترین اثر طبقه بندی علوم را بتوان در رابطه ی آن با فرهنگ و تمدن بشری جستجو نمود.

محمد میرعلی طی مقاله ای در همین زمینه می نویسد: «از عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ و تمدن بشر طبقه بندی علوم است. این تأثیرگذاری بدان جهت است که طبقه بندی علوم، باعث تغییراتی در فرهنگ تخصصی یک جامعه می شود. همین تغییرات در یکی از اساسی ترین وجوه فرهنگ و تمدن بشر است که گفته اند: «اگر فرهنگی بتواند روش تقسیم بندی علوم خود را وارد فرهنگ دیگری کند، تمام آن فرهنگ را تسخیر کرده است.»(۱)

وی معتقد است: «با تقسیم بندی دنیای نوین از علم، علوم اسلامی به حاشیه رانده شدند. آنها علوم را به اسطوره و غیراسطوره، یا دانش و ارزش تقسیم کردند. در این نگاه دین و ایدئولوژی در زمره ارزش ها و بینش ها قرار می گیرند که حسابشان از علم جداست. متأسفانه این تصور به حوزه ی کشورهای اسلامی نیز کشیده شده و تقسیم بندی مسلمانان از علوم را تحت تأثیر خود قرار داده است؛ مثلاً امروز وقتی به نام گذاری کتب دوره ی متوسطه در کشورمان نگاه می کنیم تأثیرات این تقسیم بندی به وضوح قابل ملاحظه است. برای مثال واژه ی «علوم» در همه ی بخش های علمی به کار می رود؛ علوم تجربی، علوم انسانی و مانند آن؛ اما همین که نوبت به علوم اسلامی می رسد بدان گفته می شود «بینش اسلامی».(۲)

از طرفی؛ نوع تقسیم بندی علوم الزاماً در تعیین اولویت های پژوهشی، آموزشی و عملیاتی نظام آموزشی یک کشور موثر خواهد بود و عدم تعریف درست از این تقسیم بندی می تواند منجر به جهت گیری های اشتباه بودجه های پژوهشی، عملیاتی و غیره شود. به هر حال طبقه بندی تأثیر زیربنایی و اساسی در همه روندهای پژوهشی و فعالیت های علمی داشته است. و هم اکنون سایت های اینترنت و همه ی انواع فعالیت های علمی از طبقه بندی متأثرند. طبقه بندی علوم و رده بندی منابع از مقدمات و زمینه های مهم نمایه سازی و اصطلاح نگاری است. (۳)

حال سوال اینجاست که ما در این زمینه چه کرده ایم؟ علی اکبر رشاد؛ رئيس پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي و از پژوهشگران مطرح در این حوزه می گوید: «جامعيت، مانعيت و جهت علوم بايد مشخص شود و اگر قرار است علوم انساني تحقق پيدا كند، الگوي پيشنهادی من طبقه‌بندی علوم براساس وجودشناختی و معرفت‌شناختی است(۴).»

وي كامل‌ترين روش طبقه‌بندي علوم را شيوه‌ طبقه‌بندي رشته‌ها و شاخه‌هاي علوم با توجه به اشتقاق‌ها و افتراق‌هاي آنها دانسته معتقد است: «مسأله وحدت و تمايز علم از مبحث ماهيت‌پژوهي علوم و طبقه‌بندي آن با دو رويكرد امكان‌پذير است(5).»

در هر حال؛ آنچه واضح است این است که جهان بینی افراد در فرآیند طبقه بندی علوم نقش به سزایی دارد و خواه ناخواه روند حرکت علمی حال و آینده جامعه هدف را می تواند دچار تغییر و تحولات جدی ناشی از نتایج خود نماید. دکتر رضا غلامی در تشریح همین واقعیت گفته است: «از قرن شانزده به بعد، هدف علم و روش آن عوض می شود و کشف حقیقت نفس الامری موضوع کاملاً حاشیه ای فرض می شود.(۶)»

طبیعی است که این تغییر بزرگ مبنای تازه ای را برای طبقه بندی علوم به وجود می آورد که پس از چندین قرن هنوز بر طبقه بندی های علوم سلطه دارد. برای مثال، از نظر آگوست کنت، علوم پنج شاخۀ کلی‌اند، ریاضیات (شامل جبر و حساب و هندسه)، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و جامعه‌شناسی، او در این نظر، فلسفه را از طبقه‌بندی خارج می‌کند چراکه از نظر او فلسفه اساساً علم شمرده نمی شود.

وی حتی روانشناسی را زیر مجموعه زیست‌شناسی قرار می دهد و تاریخ را هم زیر مجموعه جامعه‌شناسی تعریف می کند. لذا تقسیم‌بندی کنت نشانگر چگونگی نگاه دانشمندان غرب مدرن به علم است؛ این یک جهان بینی تازه است که بایدها و نبایدهای علمی یا یک شبه ایدئولوژی را در ساحت علم خلق می کند که سکولاریسم علمی نیز محصول همین جهان بینی است. (۷)

دکتر غلامرضا فدایی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در متن کتاب «طرحی نو در طبقه بندی علوم» رویکردی جدید از نگاه به طبقه بندی علوم را ارائه داده است. با این حال؛ لزوم تحول در عرصه علوم انسانی، ورود جدی به بحث طبقه بندی مجدد علوم را بیش از پیش مطرح نموده است. امری که تحقق آن نیازمند شکل گیری مجموعه ای از اندیشمندان برجسته این حوزه و همیاری پژوهشگران عرصه فلسفه علم در سطح کشور است.

پی نوشتها:

۱-سخنرانی در نشست مرکز پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی؛ ۲۴ مهرماه ۱۳۹۳

۲- میرعلی، محمد، تقسیم بندی علوم در اندیشه غزالی معرفت شماره ۱۵۷، ص ۱۴۰[span dir='LTR'].

۳-همان

۴- فتحی عبدالهادی محمد و بدر، احمد، تاریخ تحولات طبقه بندی و رده بندی در فرهنگ اسلامی، ترجمه حسینی (نوری)، محمد، ص ۱۵.

۵- سخنرانی در همایش تحول در علوم انسانی، اردیبهشت ماه ۱۳۹۰

۶-همان

۷- نشست مرکز پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی؛ ۲۴ مهرماه ۱۳۹۳

گزارش از: حسن رضایی