بررسی یک اتفاق تاریخی/ روزی که موسی صدر در کلیسا از گفت و گو و تعامل ادیان سخن گفت

معصومه جوادی نسب - سی ام بهمن ماه برابر با سالگرد واقعه ای مهم و تاثیرگذار در جهان اسلام و میان ادیان و مذاهب مختلف است. روزی که یک روحانی شیعه با حضور در کلیسا موعظه روزه مسیحیان را برای آنها خواند تا نشان دهد: «ادیان یکی بودند و هدف مشترکی را پی می گرفتند.»

روحانی ای که با افکار بزرگ و متفاوت و انسان محورش، در حال فتح دل ها و زدودن کینه ها و دشمنی ها بود ... چیزی که سودجویان و تفرقه افکنان آن را برنتافتند و با ربودنش او را از حرف زدن و عمل کردن بازداشتند به خیال آن که همچنان بتوانند بر طبل دشمنی ها و اختلاف به بهانه تفاوت دین ها بکوبند و غنیمت بیشتری به دست بیاورند ...

اما خیال خام آنها چنان که باید به واقعیت نپیوست، انعکاس صدای او و آثار عملی کارهایش زمان و مکان را درنوردید و به گوشِ جان همه حقیقت طلبان رسید ... امروز اگر چه سید موسی صدر، از پس 36 سال اسارات و بی خبری در میان ما نیست، اما اندیشه متفاوت او همه وجدان های بیدار را به تعامل، دوستی، وحدت و مبارزه با ستم و زور و پلیدی و هر آنچه ضد انسانیت است دعوت می کند ...

بسیار جالب است که در هفته منتهی به سالروز این واقعه، خبری جالب از تعامل و آشتی میان دو فرقه بزرگ از مسیحیان منتشر می شود: «آشتی و گفت و گوی 2 رهبر دینی مسیحیان پس از هزار سال» ... گویی همه معتقدان به دین و وحدانیت خداوند با همه تبلیغات منفی و تفرقه افکن، به سوی وحدت و تلاش برای گفت و گو با هم گام برمی دارند.

حال که در پایان ماه بهمن و سالروز سخنرانی امام موسی صدر در کلیسای کبوشیین قرار گرفته ایم، ابعاد فکری این اندیشمند بزرگ را مرور می کنیم تا از تفاوت نگاه او و تاکیدش بر گفت و گو و تعامل در این روزگاری که تلاش ها برای جدایی و حرف نزدن بسیار است، بهره بگیریم و «گفت و گو» کردن برای ساختن دنیایی بر محورت کرامت انسانی را تکثیر کنیم.

***

مروری بر یک واقعه/ سخنرانی یک روحانی مسلمان در کلیسای مسیحیان

امام موسی صدر، در تاریخ ۱۹ فوریه ۱۹۷۵ (۳۰ بهمن ۱۳۵۳) برای خواندن خطبۀ موعظۀ آغاز روزه، در کلیسای کبوشیین بیروت حضور یافت. در این مراسم، که بزرگان مسیحیت لبنان در آن شرکت جستند، در بالا‌ترین سطوح سیاسی و دینی فرقه‌های مسیحی، و به عنوان نماد «گفت وگو و تعایش» از امام صدر تجلیل به عمل آمد.

شارل حلو، رئیس‌جمهور اسبق لبنان، در این باره می‌گوید: «برای نخستین بار در تاریخ مسیحیت یک روحانی غیرکاتولیک در یک کلیسای کاتولیک و برای جمعی از مؤمنان در جایگاه موعظه سخن می‌راند. این اتفاق نه‌تنها اعجاب‌انگیز بلکه موجب تأمل و تفکر عمیق و درازمدت است.»

سید موسی صدر برای موعظه آماده شد و این گونه آغاز کرد:

«خدایا، تو را سپاس می‌گوییم. پروردگارا،‌ ای خدای ابراهیم و اسماعیل، خدای موسی و عیسی و محمد، خدای مستضعفان و همۀ آفریدگان ...

ما، هم اینک، در پیشگاه تو و در خانه‌ای از خانه‌های تو، در ایامِ روزه، به خاطر تو، گِرد آمده‌ایم. دل‌های ما به سوی تو پر می‌کشد و خردهای ما نور و هدایت را از تو می‌گیرد. تو ما را فراخوانده‌ای تا در کنار یکدیگر در خدمت به خلق گام برداریم و بر کلمۀ سواء برای خوشبختی بندگانت اتفاق کنیم. به سوی درگاهت روی آورده‌ایم و در محراب تو نماز گزارده‌ایم.

برای انسان گرد آمده‌ایم، انسانی که ادیان برای او آمده‌اند، ادیانی که یکی بوده‌اند و هرکدام ظهور دیگری را بشارت می‌داده است و یکدیگر را تصدیق می‌کرده‌اند. خداوند، به‌واسطۀ این ادیان، مردم را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون کشید و آنان را از اختلافاتِ ویرانگر نجات داد و پیمودن راه صلح و مسالمت آموخت ...»

حرکت بزرگی اتفاق افتاده بود که تحسین همه را برانگیخته بود، حارس فرحات، روزنامه‌نگار لبنانی پس از سخنرانی امام موسی صدر در کلیسای کبوشیین در مقاله‌ای که 22 فوریه 1975 در روزنامه الجمهوریه منتشر شد، نوشته است:

«امامی در کلیسا و در محراب نماز و موعظه ایستاده است.

این مناجات انسان با خودش،

مناجات انسان با خداوند،

و موعظه‌ای است برخاسته از تعامل میان نیروهای او و نیروهای دیگران برای خیر رساندن به همۀ افراد بشر.

کلیسا خانه ای از خانه‌های خداوند است،

پس مانعی ندارد که هر انسان مؤمن به خدا، خواه مسیحی و خواه مسلمان، در آن نماز بگزارد.

در گذشته این کار محال بود،

در گذشته حتی حرام بود که ارتدوکس به محراب کلیسای کاتولیک برود و بر کاتولیک نیز حرام بود که در کلیسای ارتدوکس نماز بگزارد.

حرام کردن، کار بشر است نه کار خدا.

درِ همه خانه‌های خدا به روی همه مؤمنان باز است، مسجد باشد یا کلیسا ... »

سید موسی صدر پس از سخنرانی و حضور در کلیسا می خواست از بزرگان مسیحیت برای ایراد خطبه‌های نماز جمعه دعوت کند، اما به دلیل آغاز جنگ داخلی در لبنان این هدف تحقق نیافت. متن کامل سخنان امام موسی صدر در کلیسای کبوشیین را اینجا بخوانید.

نگاه امام موسی صدر به ادیان و مذاهب مختلف

* تولد مسیح (ع)، تولد مهرورزی و محبت و فداکاری است

امام موسی صدر در سال‌های حضورش در لبنان بارها و بارها به مناسبت ایام کریسمس و میلاد حضرت مسیح (ع) یا دیگر مناسبت‌های دینی مسیحیت سخنرانی کرد، مقاله نوشت و پیام داد. گاه به مناسبت تقارن ایام کریسمس با عید سعید قربان، گاه به مناسبت تقارن آن با عاشورای حسینی و گاه به مناسبت اعیاد چون عید پاک مسیحی.

امام موسی صدر در پیامی به مردم لبنان می‌گوید: وقتی مسیح متولد شد، مهرورزی و محبت و فداکاری نیز پا به دنیا گذاشت و وجود انسانْ متعالی و گسترده شد.» گزیده ای از سخنان او درباره مسیحیت و حضرت مسیح (ع) را اینجا بخوانید.

* آیا امام صدر شیعیان را برتر از اهل تسنن و مسیحیان می داند؟

امام موسی صدر بیشترین تلاش را برای ایجاد وحدت و همدلی بین مذاهب و ادیان کرد. حوراء صدر، فرزند امام موسی صدر در این باره می گوید:

«یکی از ویژگی های امام موسی صدر هماهنگ بودن اندیشه و عمل در ایشان است. هر چه گفتند، عمل هم کردند. یک بار خودم در همان عالم کودکی از ایشان سوالی پرسیدم که خود سوال هم یادم نیست اما بخشی از پاسخ را در ذهن دارم. می دانید که در لبنان تعدد فرقه و مذهب بسیار است و صحبت فرقه ناجیه هم که یکی بیشتر نیست وجود داشت و من درباره این وضعیت پرسیدم و ایشان این آیه را برای من خواندند: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ (بقره، 62- کسانی که ايمان آوردند و کسانی که آيين يهودان و ترسايان و صابئان را، برگزيدند، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داشته باشند و کاری شايسته کنند، خدا به آنها پاداش نيک می دهد و نه بيمناک می شوند و نه محزون) ... »

ادامه سخنان حورا صدر و بررسی رفتار عملی امام صدر برای وحدت میان ادیان را در اینجا بخوانید.

* راه های عملی و پیشنهادی امام صدر برای وحدت شیعه و سنی

امام موسى صدر در نامه ای به مفتى اهل سنت جمهورى لبنان، راه‌های وحدت عملی مسلمانان شیعه و سنی را مطرح کرده است. او نامه ای به حسن خالد نوشت که این نامه در روزنامه لبنانى المحرر در تاریخ 1969/10/19 هم منتشر شد. یکی‌ کردن‌ اعیاد و شعایر دینی‌ و محتوای برخی‌ از عبادات‌ مانند اذان‌ و نماز جماعت‌ یکی از پیشنهادهای امام برای ایجاد وحدت بین شیعیان و اهل تسنن بود. متن کامل نامه امام موسی صدر و پاسخ مفتی لبنان را اینجا بخوانید.

امام موسی صدر همچنین در سال 1973 در گفت و گویی با روزنامۀ صوت الخلیج در هتل هیلتون کویت به مسائل مربوط به وحدت میان مسلمانان پرداخت. او در این گفت و گو به عنوان یک روحانی دینی و رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، دیدگاه های خود را دربارۀ مذاهب دینی، اسلام در لبنان، ارتقای سطح جهان اسلام و تقریب مذاهب اسلامی مطرح کرد. متن این گفت و گو را اینجا بخوانید.

* دین خدا به بازیچه‏‌ای در دست برخی از ما تبدیل شده است

امام موسی صدر در یک سخنرانی که به ابعاد مناسک حج و گردهمایی بزرگ مسلمانان می پردازد، می گوید: «اگر بخواهیم در پی هوا و هوس خود برویم دین را هرگونه که می‌‏خواهیم، تحریف می‌‏کنیم. دین خدا، که حقیقت آن تسلیم بودن در برابر خداوند متعال است، به بازیچه‏‌ای در دست برخی از ما تبدیل شده است. این دین نیست، بلکه حکومت هوا و هوس است.»

متن کامل سخنان امام موسی صدر را اینجا بخوانید.

* چند برخورد ویژه امام با مسیحیان

برخورد امام موسی صدر با میزبانان مسیحی: محمد بارود، از دوستان امام موسی صدر که در سنگال ساکن است، در بیان خاطراتی از نحوه برخورد امام صدر با میزبانان مسیحی و مسلمانان سنگالی گفته است. سخنان او را اینجا بخوانید.

وقتی امام موسی صدر با کمک مسلمانان، کلیسای سوخته مسیحیان را بازسازی کرد: آگوست باخوس، نماینده سابق مجلس لبنان درباره شیوه همزیستی امام موسی صدر با ادیان مختلف در لبنان خاطره ای را در ارتباط با مسیحیان بیان می کند. سخنان او را اینجا بخوانید.

وقتی امام موسی صدر از یک مسیحی بستنی خرید: هاشم الهاشم، رئیس سابق جامعه لبنانی‌های مقیم سیرالئون، خاطره ای از برخورد امام با یک کاسب مسیحی عنوان کرده است. هاشم الهاشم که در زمان سکونت امام صدر در شهر صور همراه با برادر دوقلویش همواره در کنار امام بوده ماجرای بستنی فروشی را نقل کرده است، سخنان وی را اینجا بخوانید.

الگوی گفت و گو و تعامل
[span] [span] [span]
[span] * ناگفته ها از زندگی اندیشمندی که 36 سال پیش ربوده شد

«7 روایت خصوصی» با نثر و سبکی متفاوت و داستانی از زبان 7 راوی که از نزدیک با امام موسی صدر زندگی کرده اند بازگو می شود که هر کدام لحن و ویژگی متفاوتی از یکدیگر دارند. 3 فرزندامام، همسر، خواهران، خواهر زاده و یک دوست خانوادگی راویان هفت بخش این کتاب هستند که هر کدام خاطرات و احساس خود را از روزهای بودن و نبودن او بیان می کنند. فرزند چهارم امام صدر نیز که در زمان ربوده شدن پدر تنها 7 سال داشت و خاطرات با پدر بودن را از آیینه سخنان دیگران بازشناخته است، با عنوان «روایتِ بعد» در این مجموعه سخن می گوید.