30 مورد خشونت و درگیری در خاورمیانه بر سر به دست آوردن آب/ وضعیت دریاچه‌ها و تالاب‌های ایران وخیم است

ایران سرزمینی خشک، نیمه‌خشک و کوهستانی است. دو رشته‌کوه البرز (شرقی- غربی) و زاگرس (شمال‌غربی - جنوب‌شرقی) مانند دیواری مانع رسیدن ابرهای باران‌زا از شمال و غرب کشور به منطقه میانی می‌شوند. به همین علت حدود ٧٠درصد بارش‌های سالانه فقط در ٣٠ درصد سطح کشور و در مناطق شمالی و شمال‌غربی می‌بارد.مجموع آب ناشی از نزولات جوی سالانه در کشور حدود ٤٠٠‌ میلیارد مترمکعب است. البته این رقم در ترسالی و خشک‌سالی بیشتر و کمتر می‌شود، این مقدار مثلا در سال ٨٥ برابر با ٣٥٠‌ میلیارد مترمکعب برآورد شده است که حدود ٦٥ درصد آن تبخیرشده و فقط حدود یک‌سوم آن در دسترس بوده‌ است. حدود ٨٥ درصد از خاک ایران را سرزمین‌های خشک تشکیل می‌دهند (٢٩ درصد بیابانی، ٢٠ درصد نیمه‌خشک و ٣٦ درصد فراخشک).

براساس گزارش سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور در سال ٩٢ بیش از دوسوم خاک ایران (در حدود ١١٨‌ میلیون‌هکتار) به‌سرعت در حال تبدیل‌شدن به بیابان است.بحران منابع آب در کشور آن‌چنان جدی است که عیسی کلانتری، وزیر اسبق کشاورزی در گفت‌وگویی هشدار داد: «مشکل اصلی‌ای که ما را تهدید می‌کند و از اسرائیل و آمریکا و دعواهای سیاسی و... خطرناک‌تر است این است که فلات ایران دارد غیرقابل‌سکونت می‌شود».مؤسسه صلح آمریکا نوشته؛ درحال‌حاضر خطری که از جانب بحران قریب‌الوقوع محیط‌زیست به‌خصوص بحران کمبود آب در ایران احساس می‌شود به‌مراتب از خطر دشمنان خارجی و منازعات سیاسی بیشتر است.

براساس برآورد بانک جهانی، هزینه سالانه تخریب محیط‌زیست و به‌ویژه منابع آب در ایران بین پنج تا ١٠ درصد از تولید ناخالص داخلی است. یادآور می‌شود تحریم‌های آمریکا و غرب در سال ٢٠١٢ فقط ١,٤ درصد تولید ناخالص داخلی ایران را کاهش داده است.

شاخص‌های منابع آب

- متوسط بارندگی سالانه در سطح کشور: متوسط بارندگی سالانه در کره‌زمین ٧٥٠ میلی‌متر و در آسیا ٦٤٠ میلی‌متر است. متوسط بارندگی در سال ٩٣ در کشور ما ٢٣٠ میلی‌متر بوده که نسبت به سال قبل ٢٧ میلی‌متر کاهش داشته است.

- سرانه آب: در سال ١٣٤٠ سرانه آب هر فرد ایرانی پنج‌هزار مترمکعب بوده است. امروز این رقم به کمتر از هزارو ٧٠٠ مترمکعب تقلیل یافته‌ است. پیش‌بینی می‌شود با ادامه وضعیت خشک‌سالی در آینده این رقم در سال١٤٠٠ خورشیدی به هزار مترمکعب برسد.

- نسبت مصرف آب به آب تجدید‌پذیر که از تقسیم مقدار کل آب مصرف‌شده به مقدار آب تجدیدپذیر مصرف‌شده در هر کشور به دست می‌آید هم‌اکنون در کشور ما حدود ٨٠ درصد است. به عبارت دیگر ٨٠ درصد مصرف آب در کشور ما از منابع آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود، درصورتی‌که شاخص‌ جهانی آن حدود ٤٠ درصد است.

- بهره‌وری آب: این شاخص نشان می‌دهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی در حوزه صنعت و کشاورزی چقدر آب مصرف شده است.

از مجموع آب در دسترس کشور حدود ٩٢ درصد آن در کشاورزی، شش‌درصد در مصارف خانگی و شهری و دودرصد در صنعت مصرف می‌شود. یعنی، بیشترین میزان آب در کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. باید اشاره کرد که جایگاه کشاورزی در تولید ناخالص داخلی ١٠ درصد است و ٢٥ درصد نیروی کار کشور در این بخش فعالیت می‌کنند، به‌علاوه بخش کشاورزی در ایران حدود ٦٥ درصد نیاز غذایی کشور را تولید می‌کند و بقیه از طریق واردات تأمین می‌شود.

وضعیت دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور

وضعیت دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور وخیم است. دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه منطقه خاورمیانه، رو به خشکی است. دریاچه بختگان، دومین دریاچه بزرگ کشور، خشک شده ‌است. تالاب طاق‌بستان نیز در تیرماه ٩٤ خشک شد. تالاب گاوخونی در اصفهان چند گام بیشتر تا تبدیل‌شدن به کانون گردوغبار فاصله ندارد. تالاب هورالعظیم به یکی از کانون‌های گردوغبار در خوزستان تبدیل شده‌ است. تالاب هامون به بیابان تفتیده‌ای بدل شده‌ است. از دریاچه پریشان تنها ١٠ درصد باقی مانده ‌است. تالاب جازموریان در کرمان به بیابانی به وسعت ٧٠ ‌هزارکیلومترمربع تبدیل شده ‌است و متأسفانه از صد تالاب و دریاچه موجود در استان‌های مختلف ایران هیچ‌کدام آب کافی ندارند.

وضعیت ذخایر آب در سدهای کشور

تاکنون بیش از صد سد بزرگ در کشور احداث شده که ١٨ سد از آنها آب شرب کشور را تأمین می‌کند. ورودی آب به سدها نسبت به سال گذشته ٢١ درصد کاهش داشته است و حجم آب ذخیره‌شده در پشت سدها کمتر از ٤٠ درصد ظرفیت آنهاست. سد‌های لار، سفیدرود، شهرچای، دوستی و درودزن به ترتیب با بیشترین افت ذخیره روبه‌رو بوده‌اند.سد لار فقط ٣,٣ درصد ظرفیت خود آب دارد که نسبت به سال قبل ٥٠ درصد افت داشته‌ است. ظرفیت سد سفیدرود هزارو ٥٠ ‌میلیون مترمکعب است. آب موجود در این سد در سال ٩٢ حدود ١٦٨‌ میلیون‌مترمکعب و در سال ٩٣ فقط ١٠٣‌میلیون مترمکعب بوده‌ است. سد شهرچای، سومین سد مهم تأمین آب شرب کشور، نسبت به سال قبل ٢٩ درصد افت ذخیره داشته است. حجم مفید سد دوستی هزارو ٢٥٠ ‌میلیون‌مترمکعب است. ذخیره آب این سد در سال ٩٢ برابر با ٤٢٠‌ میلیون‌مترمکعب و در سال ٩٣ با ٢٠ درصد افت به ٣٣٠‌ میلیون‌مترمکعب رسیده است. سد درودزن با ٩٦٠‌ میلیون مترمکعب ظرفیت در سال ٩٢ حدود ٤٢٠‌ میلیون مترمکعب و در سال ٩٣ در حدود ٣٣٠‌ میلیون مترمکعب ذخیره آب داشته است.

وضعیت ذخایر زیر زمینی آب در ایران

بحران آب در کشور در حوزه منابع آب‌های زیرزمینی به‌مراتب وخیم‌تر است. به علت استفاده بیش‌ازحد از منابع آب‌های زیرزمینی و اضافه‌برداشت از آن در بسیاری از نواحی کشور، سطح سفره‌های آب زیرزمینی افت کرده‌ است. افت متوسط سالانه سطح ایستايی در دشت‌های کشور از سال ١٣٤٣ تا ١٣٨٨ حدود ٤٠ سانتی‌متر است. در نتیجه، دشت‌ها در حال فرونشستن هستند. بر اساس گزارش‌ها و آخرین تحقیقات تا سال ١٣٨٧، دشت‌های تهران ١٧، ساوجبلاغ ٢٢، قزوین ٢٤، مشهد ٢٥، دشت رفسنجان ٣٠، زرند ٢٥، کرمان ٢٠ سانتی‌متر فرونشسته است. برداشت آب از ٣١٧ دشت از مجموع ٦٠٩ دشت کشور تا پایان سال ٩٣ ممنوع شده‌ است. با وجود افت مداوم سطح ایستایی سفره آب زیرزمینی، اضافه‌برداشت از این منبع ادامه دارد. در ١٥ سال اخیر حدود ٨٠‌ میلیارد مترمکعب و در چهار سال اخیر حدود ٣٠‌ میلیارد مترمکعب از ذخایر آب زیرزمینی نابود شده‌ است. یعنی سالانه حدود ٧,٥‌ میلیارد مترمکعب از ذخایر آب‌های زیرزمینی ایران اضافه‌برداشت شده‌ است. ایران بعد از چهار کشور هند، چین، آمریکا و پاکستان بیشترین برداشت‌کننده آب‌های زیرزمینی خود در جهان بوده است.

علاوه بر قرارداشتن کشور ایران در منطقه خشک خاورمیانه و خشک‌سالی مداوم و همچنین نابودی جنگل‌ها و مراتع و پوشش‌های گیاهی و فرسایش خاک، آلودگی آب در اثر ورود فاضلاب‌های خانگی و شهری و صنعتی و پساب‌های کشاورزی آلوده به سموم، خطر دیگری است که منابع آب زیرزمینی کشور را تهدید می‌کند. خطر آلودگی آب‌های زیرزمینی وقتی جدی‌تر می‌شود که بدانیم ٥٥ درصد آب شرب شهرها و ٨٠ درصد آب شرب روستاها از منابع آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. پابه‌پای افزایش جمعیت، میزان استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی از طریق حفر چاه‌های عمیق افزوده می‌شود. از سال ١٣٥١ تا سال ١٣٩٠ تعداد چاه‌ها از ٤٧‌ هزار به ٧٦٠‌ هزار حلقه رسیده است. متأسفانه کنترلی هم بر حجم برداشت مجاز آب چاه‌ها وجود ندارد. در این میان حفر بیش از صد ‌هزار حلقه چاه غیرمجاز به این بحران شدت بخشیده است.

مهم‌ترین دلایل بحران کنونی آب در کشور

منابع آب کشور هرروزه به هدر می‌رود و نهاد‌های مسئول فعلی در عمل از هرگونه اقدام مؤثر در این زمینه عاجز مانده‌اند. یکی از بزرگ‌ترین موانع در راه برون‌رفت از بحران کنونی آب در کشور، وجود ساختار ناکارآمد فعلی است که تاکنون وظیفه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه را بر عهده داشته است. به نظر می‌رسد بهتر است سازمانی هم‌تراز در سطح معاونت ریاست‌جمهوری تأسیس و این مسئولیت خطیر را بر عهده بگیرد. این نهاد باید تمامی امکانات، اختیارات و منابع مالی لازم را در اعمال مدیریت متمرکز و یکپارچه، هم در سطح ملی و فرابخشی و هم در سطح استانی و بخشی، در دست داشته باشد. نادیده‌گرفتن نقش بهره‌برداران در مدیریت مصرف و فقدان تشکل‌ها‌ی ذی‌نفعان به‌ویژه در دوره بهره‌برداری و مصرف از منابع آب، یکی دیگر از مشکلات این حوزه است. ایجاد تشکل آب‌بران و ذی‌نفعان با اختیارات قانونی به‌منظور نظارت بر اجرای سیاست‌ها، باید از دیگر وظایف مهم این سازمان باشد.

با وجود مطالعات متعدد و مفصلی که توسط نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی و همچنین شرکت‌های خصوصی در حوزه منابع آب و بحران فعلی آن انجام شده است و با وجود برنامه‌های مختلفی که در حوزه مدیریت منابع آب وجود دارد، متأسفانه جای یک برنامه کارا، کامل و جامع ملی یا برنامه «آمایش سرزمین» خالی است. بنابراین مهم‌ترین وظیفه این سازمان تنظیم و تدوین هرچه‌سریع‌تر این برنامه است. 

راه برون‌رفت از بحران کنونی آب در کشور باید با رویکرد به سیاست‌های توسعه پایدار انتخاب شود. در این راه و با توجه به شرایط اقلیمی کشور باید از همه تجارب ملی و جهانی بهره گرفته شود. مجددا تأکید می‌شود اصول، شاخص‌ها و الگو‌های توسعه پایدار باید راهنما و مبنای اتخاذ استراتژی و سیاست‌های این برنامه باشد.

47304