وضعیت دینداری در ایران با تأکید بر شاخص روزه‌داری

پدیده دینداری مردم و میزان آن همیشه برای محققان اجتماعی، علمای دینی و مسئولین نظام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. یکی از بهترین راه‌های رصد وضعیت دینداری در کشور، پیمایش‌های اجتماعی است که در صورتی که به صورت طولی و روندی انجام شود می‌توان تغییرات این حوزه را رصد کرد و اقدامات لازم در آن زمینه را انجام داد.

یکی از مراکزی که به طور مداوم کار رصد شاخص‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه را انجام می‌دهد مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) وابسته به جهاددانشگاهی است که به همین منظور گفت‌وگویی با مهدی رفیعی معاون پژوهشی ایسپا انجام شده است.

به گزارش گروه دریافت خبر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، متن گفت‌وگو با معاون پژوهشی ایسپا به شرح زیر است:

در ابتدا اقدامات ایسپا در حوزه دینداری را تشریح نمایید؟.

هدف اولیه از تأسیس ایسپا انجام نظرسنجی‌ها و پیمایش‌ها پیرامون مسائل فرهنگی و اجتماعی بوده است و به همین جهت نیز ایسپا در ساختار جهاددانشگاهی در مجموعه معاونت فرهنگی قرار گرفته است. البته به مروز زمان نظرسنجی‌های سیاسی و انتخاباتی پررنگ گردید تا جایی که ایسپا بیشتر با نظرسنجی‌های انتخاباتی شناخته می‌شد. با این حال یکی از مباحثی که همیشه از بدو تأسیس ایسپا تاکنون جزو رسالت‌های ایسپا بوده است مسائل فرهنگی است. یکی از موضوعات فرهنگی که همیشه کانون توجه ایسپا بوده است بحث دینداری و سنجش آن در جامعه بوده است. به همین منظور در ساختار ایسپا گروه مطالعاتی با نام دین، فرهنگ و اندیشه شکل گرفت. اهمیت بحث دینداری برای ایسپا، مدیران آن را مجاب به انجام پیمایش ملی سنجش دینداری در سال 1388 کرد. اهمیت این کار در آن بود که کار مطالعاتی زیادی در این حوزه انجام گرفت که حاصل آن تدوین سنجه بومی برای سنجش تدین اسلامی مردم ایران بود. این کار ارزشمند توسط آقای دکتر طالبان و البته با همکاری پژوهشگران ایسپا انجام شد.

در سال 1388 اولین موج سنجش دینداری با همین سنجه انجام گرفت و نتایج آن در سال گذشته در کتابی با عنوان "پیمایش ملی تدین اسلامی ایرانیان" منتشر شد. ان‌شاءالله تلاش مجموعه ایسپا بر این است که موج دوم این پیمایش را تا سال آینده اجرا کند.

علاوه بر این، ایسپا در نظرسنجی‌های خود ابعاد مختلف دینداری را به صورت پراکنده مورد بررسی قرار داده است از جمله در زمینه حجاب که معمولاً در سنجه‌های دینداری جزو شاخص‌های پیامدی دینداری محسوب می‌شود تاکنون چندین نظرسنجی در ایسپا انجام شده است. یا به طور مثال در خصوص روزه‌داری در ماه رمضان چندین کار تاکنون انجام شده است.

می‌توانید نمای کلی وضعیت دینداری در جامعه را با توجه به داده‌هایی که در اختیار دارید تشریح کنید.؟

من معتقدم برای بررسی دقیق یک پدیده باید تغییرات آن را در طول زمان بررسی کرد تا بتوان بهتر در مورد روند آن پدیده و مسیرهای احتمالی آن سخن گفت. لذا برای بررسی دینداری در کشور به جای استفاده از داده‌های خاص در زمان حاضر آن را نسبت به داده‌های قبلی باید مقایسه و تحلیل کرد. بررسی پیمایش‌هایی که در جامعه ایران از قبل از انقلاب اسلامی تاکنون انجام شده است نشان می‌دهد مردم ایران در برخی ابعاد دینداری مانند اعتقادات دینی و تجربه دینی یا به اصطلاح دینداری عاطفی در وضعیت خوبی به سر می‌برند و معمولاً اکثریت قاطع مردم ایران در همه ایام از این شاخص‌ها نمره بالایی دریافت کرده‌اند. می‌توان با جرأت گفت بیش از 90 درصد مردم ایران از نظر اعتقادات دینی وضعیت مناسبی دارند و بیش از 80 درصد نیز از نظر شاخص‌های تجربه دینی مانند احساس نزدیکی به خدا، کمک خواستن از خدا، توکل کردن بر خدا و ... وضعیت مناسبی دارند. این اعداد معمولاً در تمام پیمایش‌های انجام شده در ایران تقریباً مشترک است. اما آنچه که معمولاً دچار تغییر شده و کماکان نیز میزان آن تغییر می‌کند شاخص‌های مناسکی دینداری است. در این شاخص‌ها معمولاً روند مشخصی دیده نمی‌شود. بر خلاف نظریاتی که معتقدند در دنیای نوین میزان این شاخص‌ها به شکل خطی کاهش پیدا خواهد کرد اما این روند در ایران صدق نمی‌کند. بررسی نتایج پیمایش‌های ملی نشان می‌دهد در فواصل کوتاه مدت مثل 4 یا 5 سال شاخص‌های مناسکی دگرگون شده است. تبیینی که در برخی نظریات نوسازی در خصوص تحولات دینداری مشاهده می‌شود عمدتاً تقلیل تحولات دینداری به تحولات مربوط به توسعه یافتگی جوامع است. در صورتی که وقتی اعداد پیمایش‌های ملی در خصوص دینداری با شاخص‌های توسعه یافتگی کنار هم گذاشته می‌شود ربط معناداری بین آن‌ها مشاهده نمی‌شود. بنابراین تغییر سریع شاخص‌های مناسکی دینداری آن هم به شکل نامنظم جای بررسی دارد.

آیا تبیینی برای این مسئله دارید؟

تبیین این مسئله نیاز به کار علمی جدیدی دارد البته می‌توان در این زمینه فرضیاتی را مطرح کرد. وقتی فرضیه ارتباط تحولات دینداری با تغییرات اقتصادی و توسعه رد می‌شود می‌توان فرضیات جدیدی مثل ارتباط این تحولات با تحولات سیاسی و کارآمدی دولت‌ها مطرح کرد که البته باید این فرضیات مورد آزمون قرار بگیرد.

در این زمینه چند مورد از داده‌های جدید ایسپا را اشاره نمایید؟.

قصد ندارم در این مجال در مورد آمار و ارقام همه شاخص‌های دینداری صحبت کنم و خوانندگان محترم را به پیمایش ملی ایسپا در سال 1388 که نتایج آن جدیداً منتشر شده است ارجاع می‌دهم. اما اجازه بدهید دامنه بحث را کمی محدودتر کنم و به یکی از شاخص‌های مناسکی دینداری که البته مهم هم است بپردازم. این شاخص مهم روزه‌داری مردم در ماه مبارک رمضان است که اخیراً نیز ایسپا در این زمینه نظرسنجی انجام داده است. روزه از آن شاخص‌های مهمی است که روند منظمی را در طول 40 سال گذشته طی نکرده است. در پیمایش سال 1353 که به صورت ملی و توسط مرحوم اسدی انجام گرفت 79 درصد مردم اعلام کرده بودند که مقیدند در ماه رمضان همیشه روزه بگیرند. این میزان در پیمایش سال 1384 طبق پیمایش ایسپا به 63 درصد تقلیل پیدا کرده بود. 4 سال بعد در سال 1388 حدود 47 درصد مردم اعلام کرده بودند در ماه رمضان همه روزها روزه می‌گیرند. البته علاوه بر این 22 درصد نیز اعلام کرده بودند که بیشتر روزها را روزه گرفته‌اند. از سال 1353 تا 1388 روند میزان روزه‌داری کاهشی بوده است اما دو سال بعد در سال 1390 طبق نظرسنجی که سازمان تبلیغات آن را به انجام رسانده عدد کسانی که مقید هستند هر روز روزه بگیرند به حدود 70 درصد ارتقا پیدا کرده و 16 درصد نیز گفته‌اند بیشتر روزها روزه می‌گیرند. این اعداد همه از پیمایش‌های ملی استخراج شده است.

در مورد شهر تهران وضعیت چگونه است؟

در سال 1388 طبق پیمایش ملی ایسپا حدود 40 درصد مردم شهر تهران گفته بودند مقید به روزه‌داری هستند اما در جدیدترین نظرسنجی که ایسپا در روز 24 ماه مبارک رمضان امسال (20 تیرماه 94) در شهر تهران انجام داد سؤالی از شهروندان تهرانی با این مضمون پرسیده شد: «آیا شما روزه هستید؟». 55 درصد مردم اعلام کرده‌اند که روزه هستند و 45 درصد نیز روزه نبودند. نکته قابل توجه این بود که 62 درصد متأهلین و 40 درصد مجردین روزه‌دار بودند. از گروه سنی 18 تا 29 سال 43 درصد، از گروه سنی 30 تا 49 سال 61 درصد و از گروه سنی بالای 50 سال حدود 58 درصد روزه‌دار بودند. بین تحصیلات پاسخگویان با میزان روزه‌داری رابطه‌ای مشاهده نشد.

در مورد دلایل عدم روزه‌داری هم یافته‌ای دارید؟

بله اتفاقاً در همین نظرسنجی که اخیراً در ماه رمضان امسال انجام شد از کسانی که روزه نبودند پرسیدیم چرا روزه نگرفتید؟ که 35 درصد پاسخگویان ناتوانی جسمی را دلیل عدم روزه‌داری ذکر کرده بودند. 33 درصد بیماری را به عنوان دلیل ذکر کرده بودند. حدود 18 درصد اعتقادی به روزه داری نداشتند و حدود 9 درصد عذر شرعی داشته‌اند. 2/2 درصد نیز خستگی ناشی از کار را به عنوان دلیل عدم روزه داری ذکر کرده بودند. در ادامه از کسانی که ضعف جسمی و بیماری را دلیل عدم روزه داری ذکر کرده بودند پرسیدیم آیا به تشخیص پزشک روزه نگرفتید یا به تشخیص خود یا دیگران که حدود 41 درصد پاسخگویان، تشخیص پزشک را دلیل عدم روزه داری ذکر کرده‌اند و مابقی به تشخیص خود یا اطرافیان در این زمینه عمل کرده‌اند. همچنین از کل کسانی که روزه دار نبودند پرسیده شد وقتی روزه نیستید اقدام به خوردن چیزی در کوچه یا خیابان می‌کنید؟ که در این ارتباط بیش از 70 درصد پاسخگویان اعلام کرده‌اند در ملاًء عام روزه‌خواری نمی‌کنند.

از کل پاسخگویان سؤالی پرسیده شد مبنی بر اینکه نظر آنها در خصوص برخورد با کسانی که به طور آشکار روزه خواری می‌کنند چیست. در پاسخ به این سؤال 44 درصد پاسخگویان معتقد به تذکر شفاهی بودند 6 درصد معتقد به برخورد انتظامی و قضایی بودند و حدود نیمی از پاسخگویان نیز معتقد بودند هیچ برخوردی نباید بشود.

آیا در خصوص دانشجویان نیز نظرسنجی انجام شده است؟

بله اخیراً نتایج پیمایش سبک زندگی دانشجویان کشور توسط ایسپا منتشر شده است. این پیمایش در اردیبهشت و خرداد 1393 در دانشگاه‌های دولتی کشور انجام گرفت. در این طرح شاخص‌های زیادی مورد بررسی قرار گرفتند. طبق نتایج این پیمایش در سال 1393 از دانشجویان پرسیده شد «در ماه رمضان گذشته به جز روزهایی که روزه بر شما واجب نبود(عذر شرعی) چقدر روزه گرفتید که در پاسخ 3/ 38 درصد پاسخگویان گفته بودند همه روزها روزه بودند و 1/ 17 درصد اعلام کرده بودند بیشتر روزها روزه بودند، 7/ 15 درصد بعضی روزها روزه بودند و 3/ 11 درصد بندرت روزه گرفتند. 1/ 16 درصد اصلا روزه نگرفتند. در واقع طبق نتایج این پیمایش حدود 56 درصد دانشجویان گفته بودند در رمضان گذشته همه یا بیشتر روزها را روزه بودند. میزان روزه داری دانشجویان در سال 1388 هم طبق پیمایش ایسپا حدود 70 درصد بود (7/ 47 درصد همه روزها و 22 درصد بیشتر روزها) که در فاصله 1388 تا 1393 میزان روزه‌داری دانشجویان تا حدودی کاهش یافته است. در همین پیمایش سال 1393 بیش از 70 درصد پاسخگویان اذعان کرده بودند که اهتمام زیادی به پرهیز از روزه خواری در ملأ عام دارند.

انتهای پیام