اهتزاز بیرق‌های عزا/«علم بندان» آغازی بر سوز دل‌های حسینی

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: چند روزی است که حال و هوای شهر عطر و بوی دیگری به خود گرفته است و هر گوشه و کناری را که نظاره می‌کنی، عده‌ای را در تکاپو می‌بینی که خود را برای استقبال از مهمانی آماده می‌کنند.

در خانه مادر صندوقچه قدیمی مادربزرگ را باز کرده و لباس‌های مشکی و زنجیر پدر و برادر را بیرون می‌آورد و با اشک و ذکر «سلام بر لب خشک تو یا حسین (ع)» مدام لباس‌های سیاه را بر صورت می‌کشد.

درکوچه بچه‌های هیئت را می‌بینم که پارچه‌های عزا را بر سردرب مسجد و محله نصب می‌کنند. پای به خیابان می‌گذارم ریسه‌های اعیاد ذی الحجه باز می‌شوند به جای آن علم‌های عزای حسین (ع) برپا می‌شود.

آری، این بوی محرم است که شمیم جان را نوازش می‌دهد، ثانیه شمار تقویم لحظه‌های آخر ماه ذی الحجه و ثانیه‌های آخر انتظار را نشان می‌دهد، گویی دل‌ها همه هوس کرب و بلا دارد و برای رسیدن کاروان حسین (ع) ثانیه شماری می‌کنند.

علم بندان مراسم سنتی عزاداری محرم در خراسان جنوبی

در استان خراسان جنوبی از گذشته‌های خیلی دور آیین عزاداری ماه محرم با مراسم سنتی و آیینی تلفیق یافته و آن را به یکی از دیدنی‌ترین و عرفانی‌ترین مراسم سنتی مردمان این خطه تبدیل کرده است.

علم بندان، یکی از مراسم سنتی خراسان جنوبی است که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده و امروز نیز همچنان باپرجا است.

علم‌ها که در باور مردم خراسان جنوبی اصیل‌ترین و مهم‌ترین علائم عزاداری است توسط سادات بسته شده و به صورت موروثی از پدر به پسر می‌رسد و هر کدام دارای صاحب موروثی و حتی علم گردان موروثی است.

علم از چوبی بلند و محکم ساخته شده که پارچه‌ای سیاه به دور آن پیچیده می‌شود، بر فراز آن قبه‌ای گنبدی شکل و یا سرپنجه‌ای از جنس برنج نصب شده که نقش این پنج انگشت در بالای علم نشانه انگشتان بریده حضرت بوالفضل العباس (ع) است و برروی پارچه‌های سیاه نیز پارچه‌های رنگی نصب شده که هر کدام از مردم برای حاجات خود آن را گره زده‌اند.

علم‌ها توسط فرد خاصی به عنوان علم گردان حمل شده و هر علم گردان برای خود یک جارچی و یا همراه استخدام می‌کند که وظیفه او همراهی با علم گردان و جمع آوری نذورات است.

علم بندان در روستای درخش در روز چهارم محرم الحرام انجام می‌شود. در این مراسم علم بند‌ها در محل مسجد جامع جمع شده و علم‌ها را برپا می‌کنند.

نامگذاری علم‌ها به نام ائمه اطهار و بلند کردن به دست سادات علم دار

هرکدام از این علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری شده و به این ترتیب ۱۲ علم به نام ۱۲ امام و دو علم نیز به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و حضرت ابالفضل العباس نامگذاری شده است.

از روز چهارم تا عصر عاشورا علم‌ها بر دوش علم گردان در روستا‌ها و کوچه‌ها حمل شده و برای سلامتی اعضا خانواده و آمرزش درگذشتگان فاتحه سر می‌دهند.

در شهر بیرجند نیز مراسم علم بندان در شب نخست ماه محرم در محل هیئت محبان الزهرا (س) برگزار می‌شود.

این مراسم با حضور تعدادی از سادات که به سادات علم دار معروف هستند برگزار شده و این سادات هستند که باید علم‌ها را بر دوش خود حمل کنند.

مراسم با روضه خوانی در محل هیئت حسینی شهر آغاز شده و بعد از آن همراه با نوای چاوشی علم‌ها توسط سادات بسته می‌شوند بعد از آن علم گردان‌ها به سمت هیئت فاطیمه و هیئت محبان الزهرا (س) حرکت می‌کنند در مسیر نیز علم گردان‌ها، علم‌های هیئت‌های دیگر را به همراه سادات‌‌ همان هیئت می‌بندند.

پس از بستن علم یکی از سادات آن را برداشته و دور حسینیه می‌چرخاند، سپس در اطراف علم مراسم سینه زنی سنتی حسن- حسین برگزار شده و در انتها علم‌ها در جای ویژه نصب می‌شوند.

سابقه ۶۰۰ ساله علم بندی در خراسان جنوبی

مسئول هیئت محبان الزهرا (س) بیرجند در گفتگو با خبرنگار مهر در مورد این مراسم می‌گوید: مراسم علم بندان نوعی استقبال از ماه محرم است و به عبارت دیگر اول محرم همه جا سیاه پوش شده و ورود ماه محرم به مردم اعلام می‌شود.

مهدی راستگومقدم با بیان اینکه علم‌ها نشانه راست قامت بودن و شجاعت است، بیان می‌کند: از این رو از گذشته علم‌ها توسط فرزندان حضرت زهرا (س) برداشته می‌شده و حتی غیر سادات اجازه ندارند که علم‌ها را حرکت دهند.

وی به قدمت بالای مراسم علم بندان در بیرجند اشاره می‌کند و می‌گوید: طبق شواهد تاریخی سابقه این مراسم به حدود ۶۰۰ سال قبل نیز می‌رسد و در گذشته علمداران در محل هیئت حسینی علم‌ها را می‌بستند و به طرف هیئت فاطمیه حرکت داده می‌شد.

مسئول هیئت محبان الزهرا (س) بیرجند اضافه کرد: در این مراسم در ارتباط با علم توضیحاتی داده شده و به سلسله نسب علم گردان‌ها از طرف حکام وقت پاداشی در نظر گرفته می‌شد.

راستگو مقدم اضافه می‌کند: در حال حاضر در روستای بهلگرد بیرجند علم‌هایی وجود دارد که قدمت آن به دروه صفویان می‌رسد که این خود نشان دهنده سبقه تاریخی این مراسم در خراسان جنوبی است.

وی با بیان اینکه حتی در گذشته وقفی‌اتی برای برگزاری مراسم علم بندان داشته‌ایم، بیان کرد: در مسجد عاشورا بیرجند عوایدی مخصوص علم بندان در نظر گرفته شده بود و به علم گردان‌ها تشویقی داده می‌شد.

مسئول هیئت محبان الزهرا (س) بیرجند با بیان اینکه علم گردانی به صورت موروثی است، گفت: این شغل به صورت نسل به نسل از پدر به پسر بین سادات منتقل می‌شده و حتی خانواده‌هایی در بیرجند هستند که به دلیل این شغل به نام علم دار معروف هستند.

راستگو مقدم با بیان اینکه این مراسم چند سال بود که در بیرجند برگزار نمی‌شد، می‌گوید: در سال ۷۳ بود که مسئولان هیئت محبان الزهرا (س) تصمیم گرفتند مراسم علم بندان را دوباره احیا کنند.

وی گفت: در حال حاضر مراسم علم بندان در غروب روز آخر ماه ذی الحجه از محل هیئت حسینی آغاز شد و بعد از بستن علم‌ها توسط سادات، علم‌ها به سمت هیئت فاطمیه و هیئت محبان الزهرا (س) حرکت داده می‌شود.

مسئول هیئت محبان الزهرا (س) بیرجند ادامه داد: در این مراسم همراه با چاوش خوانی علم‌ها با بستن پارچه‌هایی تزیین شده و در انتها نیز مراسم سنتی سینه زنی حسن- حسین برگزار می‌شود.

 مراسم علم بندان امروز ساعت ۱۴ و ۳۰ دقیقه در محل هیئت محبان الزهرا بیرجند برگزار می‌شود.