بت شکن عصر صفویه و مؤسس ادبیات فارسی دینی که بود

به گزارش خبرنگار مهر، امروز ششم ذی‌القعده روز بزرگداشت علامه مجلسی است. عالم صاحب علم و تقوایی که شیخ حرعاملی در وصف او می‌گوید: وی دقت نظر خود را وقف همه دانش‌ها کرد و اندیشه‌های عمیق خود را در راه آنان به کار گرفت. هم‌چنین عبدالعزیز دهلوی از عالمان اهل سنت که در رد عقاید شیعه قلم زده است، درباره این شخصیت بزرگوار شیعه می‌گوید: اگر دین شیعه را دین محمدباقر مجلسی بگویند رواست.

مختصری از زندگینامه

علامه محمد باقر مجلسی معروف به مجلسى ثانى (دوم) از بزرگان علمای اسلام در سال ۱۰۳۷ هجرى در شهر اصفهان به دنیا آمد. خاندان ایشان از پر افتخارترين خاندانهاى شيعه در قرون اخير است. در اين خانواده نزديك به صد عالم وارسته ديده مى‌شود. به ویژه پدر علامه، مولى محمد تقى مجلسى، معروف به مجلسى اول (۱۰۰۳- ۱۰۷۰ هجرى) عارف، صاحب كرامات، مقامات معنوى و روحى بلند بود. پدر علامه محمد باقر مجلسی، شاگرد شيخ بهايى و مير داماد است. او در علوم مختلف اسلامى تبحر داشته و در زمان خودش مرجعيت تقليد را به عهده داشته است. علامه مجلسى بيشترين استفاده را از پدرش برده است.

شخصیت علمی علامه مجلسی

محمد باقر مجلسى، لقب پر افتخار علامه را از بزرگانى همچون وحيد بهبهانى، علامه بحرالعلوم و شيخ اعظم انصارى اخذ كرده است. اين بزرگان كه هريك دريايى از علوم و معارف اسلامى هستند با ديدن مقام و منزلت علامه مجلسى اين لقب را در مورد او به كار بردند.

علامه مجلسی در علوم مختلف مانند حدیث، کلام، تاریخ اسلام، تفسیر و حتی در حوزه‌هایی مثل فلسفه دانش بالایی داشت.

شاگردان‌ علامه مجلسی

بيش از هزار نفر از محضر پر فيض علامه مجلسى استفاده نموده‌اند.

از جمله شاگردان علامه‌ عبارتند از:

۱- سيد نعمت اللّه جزائرى ۲- جعفر بن عبد اللّه كمره‌اى اصفهانى ۳- زين العابدين بن شيخ حرّ عاملى ۴- سليمان بن عبد الله ماحوزى بحرانى ۵- شيخ عبد الرزاق گيلانى ۶- عبد الرضا كاشانى ۷- محمد باقر بيابانكى ۸- ميرزا عبد الله افندى اصفهانى مؤلف محترم رياض العلماء ۹- سيد على خان مدنى مؤلف گرانقدر رياض السالكين (شرح صحيفه سجاديه عليه‌السلام) ۱۰- شيخ حرّ عاملى ۱۱- ملا سيما، محمد بن اسماعيل فسايى شيرازى ۱۲- محمد بن حسن، فاضل هندى و...

تأليفات‌ علامه مجلسی

علامه مجلسى عمرى بسيار پر بركت داشت. در عمر ۷۳ ساله خويش بيش از صد كتاب به زبان فارسى و عربى نوشت كه تنها يك عنوان آن بحار الأنوار است با ۱۱۰ جلد. حدود ۴۰ كتاب نيز به ايشان نسبت داده شده است. اولين تأليف علامه را كتاب‌الأوزان و المقادير يا ميزان المقادير دانسته‌اند كه در سال‌۱۰۶۳ تأليف شده. آخرين تأليف ايشان هم كتاب ‌حق‌اليقين‌ است مربوط به سال ‌۱۱۰۹ هجرى، يعنى يك سال قبل از وفات ايشان.

برخى كتب علامه مجلسی عبارتند از:

۱-بحار الأنوار، كه يك مجموعه بزرگ روايى و تاريخى است و در ضمن آن تفسير بسيارى از آيات قرآن كريم هم آمده است.

۲-مرآة العقول، شرح كافى ثقة الاسلام كلينى است در ۲۶ جلد.

۳-ملاذ الأخيار، شرح تهذيب شيخ طوسى است در ۱۶ جلد.

۴-الفرائد الطريفة، شرح صحيفه سجاديه امام زین‌العابدین عليه‌السلام است.

۵-شرح أربعين حديث، كه از بهترين كتب در اين موضوع است.

۶-حق اليقين، در اعتقادات است و به زبان فارسى نوشته شده. علامه چندين كتاب كلامى ديگر نيز دارد.

۷-زاد المعاد، در اعمال و ادعيه ماهها (فارسى) ۸-تحفة الزائر، در زيارات(فارسى) ۹-عين الحياة، شامل مواعظ و حكم برگرفته از آيات و روايات معصومين عليهم السلام(فارسى) ۱۰-صراط النجاة ۱۱-حلية المتقين، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگى(فارسى) ۱۲-حياة القلوب‌ در تاريخ پيامبران و ائمه عليهم السلام در سه جلد (فارسى) ۱۳-مشكاة الأنوار، كه مختصر حيات القلوب است (فارسى) ۱۴-جلاء العيون‌ در تاريخ و مصائب اهل بيت عليهم السلام (فارسى) ۱۵-توقيعات امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف همراه با ترجمه آنها.

۱۶- كتب فراوانى به عنوان ترجمه احاديث خاص مانند ترجمه توحيد مفضل و...

۱۷- كتبى در موضوع ترجمه ادعيه و زيارات همچون زيارت جامعه كبيره و دعاى سمات و...

۱۸- رساله‌هاى فراوان فقهى و  كتابهايى نيز در موضوعات مختلف از قبيل تفسير، رجال، تراجم و... از علامه به يادگار مانده است.

نكته قابل توجه در آثار علامه مجلسى آن است كه ايشان اكثر عناوين كتبش را كتابهاى فارسى تشكيل مى‌دهد و اين نكته توجه علامه را به هدايت جامعه خويش كه فارسى زبان بودند به خوبى نشان مى‌دهد.

شخصيت اخلاقی علامه مجلسی

از جمله خصائص بارز اخلاقى علامه مى‌‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

۱-ياد خداوند: شاگرد گرانقدرش «سيد نعمت اللّه جزائرى» در مورد استاد خود گفته است: علامه هيچگاه از ياد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى‌‌داد.

۲-زيارت: علامه به «زيارت» ائمه هدى عليهم السلام اهميت فراوان مى‌داد و با وجود مشكلات آن زمان و امكانات بسيار ابتدايى براى مسافرت، چندين بار به زيارت ائمه عراق، بقيع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتى طولانى در جوار آن بزرگواران سكنى گزيد. او چند بار نيز به حج خانه خدا مشرف شد.

۳-توسل: توجه خاص به توسل به معصومين عليهم‌السلام باعث شد علامه مجلسى پيرامون ادعيه و زيارات مطالب فراوانى در بحار الانوار بياورد و بجز آن، چند كتاب مستقل نيز در موضوع ادعيه و زيارت تأليف نمايد از جمله:

«زاد المعاد» كه مرجعى مهم در كتب ادعيه متأخر است و «تحفة الزائر» و ترجمه‌هايى از زيارت جامعه كبيره و دعاى سمات و...

۴-زهد و پارسايى: يك ويژگى بسيار مهم در زندگى اين بزرگ مرد، زهد و پارسايى و ساده زيستى اوست.

علامه در عهد صفوى مى‌زيست و شيخ الاسلام حكومت صفوى بود و در يك كلام، تمام امكانات دولت در اختيار او بود، اما با همه اينها زندگى شخصى علامه در نهايت زهد و سادگى سپرى مى‌شد.

۵-تواضع: تواضع علامه مجلسى از ديگر خصائص اوست. علامه هيچگاه به مقام اجتماعى و بالا و پايين بودن موقعيت يا سنّ افراد نگاه نمى‌كرد.

او از سيد على خان مدنى، شارح گرانقدر صحيفه سجاديه مطالب فراوانى در بحارالانوار آورده است و سيد على خان ۱۵ سال كوچكتر از علامه بوده و از حيث مقام و منزلت اجتماعى هم به او نمى‌ رسيد. خلاصه اينكه جمع شدن همه اين خصائص روحى و كمالات معنوى با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصيتى ممتاز ساخته بود كه در تاريخ به دشوارى مثل و مانندى براى او پيدا مى‌شود.

اوضاع سياسى‌ زمان علامه مجلسی

علماى بزرگوار شيعه در طول تاريخ با وجود فشارها و محروميت‌ها و اختناقهاى فراوان زحمات ارزنده‌اى كشيده و آثارى گرانبها به يادگار نهاده‌اند. آنان با خون دل خوردن‌ها و زحمات طاقت فرسا نهال تشيع را آبيارى نمودند و اين ميراث عظيم پيامبر صلى الله عليه و آله را به ما رساندند.

در اين بين هر گاه اوضاع نسبتا مساعدى فراهم مى‌شد و فشارها عليه شيعيان كم مى‌شد شاهد شكوفايى بى‌نظير فقها و علما و فيلسوفان شيعه هستيم. از جمله اين موقعيتها عصر شيخ مفيد و شيخ طوسى را در حكومت آل بويه مى‌توان برشمرد. همچنين دوره صفويه و زمان علامه مجلسى شاهدى صادق بر اين گفتار است.

علامه مجلسى با عنايت به انتساب شاهان صفويه به تشيع و اينكه آنان خود را منسوب به ائمه اطهار عليهم‌السلام مى‌دانستند بيشترين استفاده را در جنبه‌هاى مختلف نمود. تأليف بزرگترين دائرة المعارف حديث شيعه در غير چنين زمانى و با عدم امكانات اقتصادى بسيار دشوار مى‌نمود.

منزلت اجتماعى علامه مجلسی ‌

علامه مجلسى در ميان مردم از نفوذ بى‌سابقه‌اى برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوى و بيان زیبای خود مردم را از ميخانه و قهوه‌خانه‌ها به مساجد كشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصى برخوردار بودند. خصوصا در ماه مبارك رمضان و شبهاى قدر جمعيت بى‌سابقه‌اى به مساجد روى مى‌آوردند. احیای شب‌های قدر به صورت دسته جمعی در مساجد و... از ابتکارات علامه مجلسی است.

علامه در سلاطين صفوى هم نفوذ بالايى داشت. او كه سياستمدارى مقتدر بود، با تدبير خويش در زمان سلاطين بى‌كفايت صفوى كشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقيقا پس از وفات علامه مجلسى بود كه كشور دچار هرج و مرج شد و افغان‌ها به ايران حمله كردند و حكومت صفويه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعى و سياسى خويش بسيارى از نسخه‌هاى كمياب كتب قدما را استنساخ كرد و ميراث عظيمى از تشيع را از نابودى نجات داد.

علامه مجلسی، شيخ الاسلام اصفهان‌

علامه مجلسى در سال ‌۱۰۹۸ از سوى شاه سليمان صفوى به سمت شيخ الاسلامى اصفهان منسوب شد. شيخ الاسلام بالاترين و مهمترين منصب دينى و اجرايى در آن عصر بود. او قاضى و حاكم در مشاجرات و دعاوى بود. تمام امور دينى زير نظر مستقيم او انجام مى‌شد و تمام وجوهات به محضر او فرستاده مى‌شد. شيخ الاسلام سرپرستى درماندگان و ايتام و... را نيز برعهده داشت. علامه اين منصب را با اصرار و التماس شاه پذيرفت و در همان مجلس، شاه چند بار كلمه التماس را بر زبان آورد تا علامه، راضى به پذيرفتن اين منصب شود.

مجلسی به خاطر دین، وارد حکومت صفویه شد

علامه مجلسی از فرصتی که حکومت صفوی ایجاد کرد، برای تعالیم شیعی و مراقبت از جامعه دینی برای بحث شیعه استفاده کرد. خیلی‌ها شاید به این مسئله با دید منفی نگاه کرده‌اند که مجلسی به حکومت نزدیک بوده است. در حالی که مجلسی هیچ نزدیکی با حکومت نداشته است مگر برای حفظ تعالیم شیعه.

منصب شیخ‌الاسلامی مقامی بوده که رسم بوده در زمان صفویه به بزرگترین فقیه و یا بزرگترین شخصیت علمی می‌دادند و کسانی مانند شیخ بهایی و محقق کرکی این مقام را داشتند و این منصب برای این بوده که شاهان صفویه پذیرفته بودند که باید دخالت در امر دین توسط فقها انجام پذیرد و کسی از حکومت حق تعرض به آنها را نداشته و امر قضا و تدوین امور دینی را به عهده داشتند. مجلسی نیز در زمان خود پس از محقق خوانساری (آقا حسین خوانساری) از سال ۱۰۹۸ تا ۱۱۱۰ متولی این امر شده است.

پنج سال آخر شیخ‌الاسلامی مجلسی با دوران شاه سلطان حسین صفوی همراه بوده است. در زمان تاج گذاری شاه سلطان حسین، اعمالی که در شأن شیعه نبوده رواج زیادی پیدا کرده بود از جمله مشروب خواری، کبوتر بازی و خروس جنگی بازی که در اصفهان رواج یافته بود. خارجی‌هایی که به ایران می‌آمدند از این مسائل گزارشی می‌نوشتند و در سفرنامه‌هایشان ثبت می‌کردند.

مهمترین خواسته علامه مجلسی در تاج گذاری شاه سلطان حسین صفوی، برچیدن این بساط از سطح شهر بوده است. علامه مجلسی گفت: شهر دینی تعریف دارد؛ قاعده دارد و باید در شهری چون اصفهان که پایتخت یک کشور شیعی است، این اعمال برچیده شود.

شاه نیز قول داد و عمل کرد و در ۵ سالی که مجلسی همدوره شاه سلطان حسین بوده، این اعمال از سطح شهر برچیده شد. اما دوباره با تحریک اطرافیان شاه این سد شکسته شد که البته دیگر در زمان مجلسی نبوده است. بنابراین مجلسی از مسائلی که در زمان او جاری بوده، دور و بی‌تفاوت نبوده است.

مورد دیگر این است که در مقطعی عده‌ای از فرصت استفاده کرده و در اصفهان به بهانه اینکه هندی‌ها در آنجا بودند، بت خانه ساخته بودند. علامه مجلسی وجود بت در شهر اسلامی را بی معنی دانسته و گفته بود پیامبر ما بت را شکست و بت خانه را از بین برد، ما نیز به هیچ وجه نباید اجازه بدهیم این اتفاق بیفتد. ایشان خودشان رسما اقدام کرده و بت خانه‌ای را که در اصفهان ساخته بودند، به کمک مردم از بین برد.

سطوح مختلف آثار علامه مجلسی

علامه مجلسی در دو سطح، آثار علمی دارد. در یک سطح برای متخصصان و دانشمندان کتاب نوشته که مهم ترین آن، بحارالانوار است. سطح دیگر آثار علامه مجلسی سطحی است که ایشان برای عموم مردم نوشته‌اند. مردمی که باید با تعالیم اهل بیت علیهم‌السلام آشنا شوند، لازم است که از زبان عالم دینی این‌ها را بشنوند. این مسئله خیلی برای ما آموزنده است. ایشان مجموعه‌ای از آثار عمومی را به فارسی برای شیعیان تدوین کرده است.

زمانی که زبان تخصصی دانشمندان و زبان رایج علمی، زبان عربی بوده و خیلی‌ها فارسی نوشتن را ناخوشایند می‌دانستند، مجلسی این ذهنیت را شکست. علامه مجلسی برای مردم کتاب‌هایی با زبان فارسی نوشته است. علامه مجلسی درباره تاریخ زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، تاریخ زندگی ائمه علیهم‌السلام، کتاب اخلاق «حلیة المتقین» که مردم همیشه در دست داشتند و از آن استفاده می‌کردند را به زبان فارسی نوشته است.

علامه مجلسی، موسس ادبیات فارسی دینی بود

ادوارد براون در کتاب تاریخ ادبیات فارسی، این نقطه عطف را شرح می‌دهد که در دوره صفویه چه اتفاقی افتاد و بعد از آن، مجلسی چگونه زمینه ادبیات فارسی دینی را ایجاد کرد حتی در همین کتاب معروف تاریخ ادبیات فارسی، که از او ترجمه شده مواردی را از کتاب مجلسی نقل می‌کند.

این کار مجلسی، بسیار بزرگ و تأثیر گذار بوده است. اینکه علامه مجلسی در نزد عموم مردم چهره شناخته شده‌ای است، به این دلیل است که او برای عموم مردم این کار بزرگ را انجام داد و آثار مهم و تأثیر گذاری برای مردم به زبان فارسی نوشت.