ناچار به پذیرش زبان‌شناسان گوناگون در زمینه علوم قرآنی هستیم

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست شبی با مترجمان قرآن در بخش مکتوب بیست و سومین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم با حضور ویلیام (داوود) پیچی، استاد امریکایی دانشگاه دوزجه ترکیه و مترجم قرآن کریم به زبان انگلیسی مسعود انصاری مترجم قرآن کریم و منتقد ترجمه های قرآن کریم، حجت الاسلام محمد علی کوشا منتقد ترجمه های قرآن کریم برگزار شد.

در ابتدای این نشست مسعود انصاری مترجم قرآن و منتقد ترجمه های قرآن کریم، گفت: یکی از حوادث بزرگ روزگار ما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پیشرفت ترجمه قرآن به اندازه 300 سال قبل از آن بود که باعث شد تا امروز ما از دایره ترجمه هزار ساله تحت الفظی نجات یابیم. در این سی و چند  سال تلاش شده تا در ترجمه تطبیقی قرآن کریم ، معادل هر گزاره قرآنی یک عبارت فارسی آورده شود و باید بگویم که حداقل در 10 ترجمه برتر پس از انقلاب به آن نقطه اوج نزدیکتر شده‌ایم.

وی در ادامه با اشاره به این موضوع که در آغاز در زمینه ترجمه های قرآنی با آسیب هایی مواجه بوده ایم، ادامه داد:«درخصوص ترجمه های قرآنی، متن هایی نگاشته شد که با عنصر دقت آشنا نبوده اند، اما به نوبه خود برای آشنایی مخاطبین ایرانی موثر بوده که باید ارج نهاد.

انصاری به این موضوع که ترجمه قرآن وظیفه یک نفر نیست بلکه وظیفه یک مجموعه است، اشاره کرد و ادامه داد: امروزه بیش از ترجمه قرآن نیازمند یک نظریه هستیم. دستورالعملی که مبانی نظری ترجمه قرآن را چنان تبیین کند که ترجمه‎های بعدی نیز بتوانند راهی هموار را تا رسیدن به یک محصول قابل درک و فهم جامعه سرلوحه خود قرار دهند.

وی افزود: در شرایط کنونی در حوزه علوم انسانی تحولی عظیم در زمینه معرفت صورت گرفته است؛ قرآن در کنار سخن پیامبر(ص) به اوج شکوهمندی می‌رسد و در نظریه اعجاز به این درک می‌رسیم که زبان قرآن را زبانی معمولی در نظر گرفته و در تبیین این قضیه که ویژگی فرازمانی قرآن در کجاست، خود قرآن به ما می‌گوید که شکوهمندی این متن را درک کنیم و در برگردان آن لازم نیست که نثری فاخر داشته باشیم. چرا که اعجاز قرآن در زیبایی ظاهری آن نیست، بلکه در شیوایی و بلاغت آن است.

انصاری ادامه داد: نظریه ترجمه قرآن به ما می‌گوید که در برابر واژگان قرآنی چه رفتاری داشته باشیم ، برخی از گزاره‌های قرآنی قادر به وجوه اغنایی نفس قرآن نیستند، اوج قرآن در مباحث زبانی است و نه در نظم، در قرآن پدیده‌ای وجود دارد که فراتر از نظم است به همین دلیل وجوهی از قرآن فراتر از بیان همه آنهاست.

وی در ادامه با اشاره به اینکه وجوهی از قرآن وجود دارد که قابل ترجمه نیست، تصریح کرد: «اوج قرآن در مباحث زبانی و نظم آن است. نظریه ترجمه قرآن به ما می‌گوید که گزاره‌هایی در قرآن ترجمه‌ ناپذیر هستند و حقیقت شرعیه به ما بیان می‌دارد که از نظر زبانی ما باید به یک دلالت در برابر الفاظ قرآنی قائل شویم، بیان سلیس یک نظریه ترجمه است که به ما در چنین دشوارگاهی نشان می‌دهد که باید چه کار انجام دهیم.

انصاری در ادامه افزود: ما در ترجمه قرآن برابرهایی داریم مثل به نام خداوند بخشنده مهربان در مواجهه با بسم‌الله الرحمن الرحیم که دلالت بر رحمانیت و رحیم بودن خداوند دارد. اما هیچ معادلی به غیر از آنچه مرسوم و متداول است به ذهن خطور نمی‌کند و به نظر من اگر نظریه ترجمه قرآن در اختیار نداشته باشیم علی رغم تلاش‌های فردی که در حال انجام است پیشرفت در امر ترجمه قرآن نخواهیم داشت.

وی افزود: ما عباراتی را در قرآن داریم که ترجمه آنها دشوار است و نمونه هایی از آن در سوره یوسف وجود دارد. معانی در این کلمات نهفته است که مترجمان از آن غافل شده اند. نظریه ترجمه به ما می گوید که از داشته های فرهنگی و ادبی خودمان چه بهره‌هایی می‌توانیم در ترجمه داشته باشیم و تکلیف ما با حروف موجود چیست.

انصاری در انتها گفت: واقعیت این است که ترجمه قرآن کاری بسیار سنگین و خارج از توان فردی است و غیر از تبیین نظریه ترجمه قرآن راه برای پیشرفت نداریم و جوازهای معمول در ترجمه قرآن کارایی چندانی ندارند.

ناچار به پذیرش زبان شناسان گوناگون در زمینه علوم قرآنی هستیم

در ادامه این نشست حجت الاسلام محمدعلی کوشا منتقد ترجمه های قرآن کریم نیز با اشاره به این موضوع که قرآن کتابی جهانی و بین المللی است، گفت: در دنیای امروز زبان ها به هم نزدیک و ارتباطات بیشتر می شود. بنابراین ناچار به پذیرش زبان شناسان گوناگون در زمینه علوم قرآنی هستیم تا بتوانیم قرآن را به انواع مختلف زبان ها برگردانیم.

کوشا درباره فعالیت های خود گفت: «کارهایی که من تاکنون به انجام رسانده‌ام در مورد ترجمه‌های قرآن و تفسیرهای  قرآن بوده است. تاکنون بیش از 150 نقد در مورد ترجمه و تفسیرهای قرآن از قرن چهارم به این سو داشته‌ام که بخشی از آنها ترجمه‌های مستقل بودند و بعضی دیگر همراه با تفسیر که به انجام رسیده است.»

وی در ادامه به برخی از ترجمه هایی که از قرن چهارم تاکنون انجام شده است اشاره کرد و گفت: قرن چهارم و پنجم و ششم ، قرون درخشش ادب و زبان فارسی است. ما در این قرون شاهد ترجمه‌های خوبی همچون ترجمه طبری و ابوالفتوح رازی بوده‌ایم و حدود هفت ترجمه کهن در این سه قرن داریم و این سیر ادامه پیدا می‌کند تا قرن 7 و 9 که یک یا دو ترجمه نیز در این دو قرن  انجام شده است. قرن دوازدهم ، بهترین ترجمه این قرن یعنی ترجمه دهلوی انجام می شود.  در قرن سیزدهم هم با ترجمه بصیرالملک مواجه هستیم که مقدمه‌ای شد برای ترجمه مرحوم مهدی الهی قمشه‌ای و ترجمه او از آنجا که در برابر آن حق‌التألیفی مطالبه نکرد پس به کرات به چاپ رسید و یکی از پرفروش‌ترین ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی است.

وی افزود: قبل از انقلاب حدود 3 ترجمه داریم. ترجمه ابوالقاسم پاینده و زین العابدین رهنما که این دو به لحاظ نثر بسیار ادیبانه و نوع ترجمه شان تطبیقی و بسیار حائز اهمیت است. ترجمه دیگر مربوط به فیض‌الاسلام است با توجه به پرانتزهای زیادی که در شرح آن وجود دارد، ترجمه را از بعد تطبیقی به سمت ترجمه تفسیری سوق داده است.

این مترجم و منتقد ترجمه قرآن اظهار کرد: شخصاً بیش از 90 ترجمه منثور و 10 ترجمه منظوم قرآن پس از انقلاب را مورد بررسی قرار داده‌ام. باید بگویم در حال حاضر بالغ بر 70 ترجمه دیگر موجود هستند که هنوز به طبع نرسیده‌اند. البته باید به این نکته اشاره کنم که تجربه شخصی به من نشان داده است که کسی که بخواهد وارد جرگه مترجمان قرآن شود باید اعتماد به نفس و همچنین اشراف به دو زبان مبدأ و مقصد داشته باشد.»

استاد کوشا در ادامه درباره ویژگی افرادی که می خواهند وارد جرگه مترجمان قرآنی شوند، گفت:« اساساً ورود به عالم ترجمه قرآن به دو عنصر ادب و هنر نیازمند است و اگر این دو عنصر در هم بیاویزند آن گاه است که اثر ترجمه شده جاویدان خواهد شد، منظور از ادب صرف و نحو و... است و منظور از هنر، علم معانی، بیان و بدیع است که در مجموع به آن علوم بلاغی می‌گویند.»

وی افزود: کسی که می خواهد وارد جرگه ترجمه شود در مرحله نخست باید با دو زبان آشنا باشد و بر زبان فارسی به ویژه متون کهن فارسی تسلط کامل داشته باشد. مترجم قرآنی باید نثر معیاری زمان خود را در نظر گرفته و با نثر معیار قرآن را ترجمه کند. آشنایی با علوم بلاغی نیز از دیگر ویژگی های مترجم قرآن است که اگر کسی این علوم را خوب درک نکند نمی تواند ترجمه کند. مترجم قرآن باید متون زبان فارسی به ویژه متون کهن  را مورد مطالعه قرار داده باشد و حتماً در مورد ادبیات قرون چهارم تا ششم که بسیار به غنای ادب فارسی کمک کردند تحقیق و مطالعه کند.»

کوشا در انتها افزود: در ترجمه قرآن تنها با الفاظ و واژگان سر و کار نداریم، بلکه با یک پیشینه فرهنگی مواجهیم که باید اشراف کامل بر همه استعارات، کنایه‌ها و مجازهای متداول در زبان مرجع درست منطبق با شرایط و روزگار فرهنگی که قرآن در آن نازل شد داشته باشیم.

ترجمه قرآن به انگلیسی به علت فراوانی تکلم به این زبان است

ویلیام (داوود) پیچی، استاد آمریکایی تبار دانشگاه دوزجه ترکیه و مترجم قرآن کریم به زبان انگلیسی نیز در ادامه این نشست گفت: « ابتدا خوشحالم که پس از پیروزی انقلاب اسلامی مجدد این فرصت دست داد که به ایران بیایم، اما اینکه چرا قرآن باید به زبان انگلیسی برگردان شود باید بگویم که دلیلش فراوانی تکلم مردم دنیا به این زبان است، زبانی که همچون عربی که روزگاری زبان علمی جهان بود اکنون جایگاهی در همه مناسبات انسانی دارد و قریب به 500 میلیون انسان به عنوان زبان مادری به این زبان تکلم می‌کنند و بالغ بر 80 میلیون نفر نیز به این زبان مجبور به تکلم در برخی مناسبات روزمره خود هستند.»

وی در ادامه با اشاره به این موضوع که زبان وحی به حق باید زبان عربی باشد، گفت:«اولین ترجمه قرآن به زبانی دیگر غیر از عربی توسط یک فارسی زبان که سلمان فارسی نام داشته و از صحابه پیامبر بوده انجام شده است. او سوره حمد را به فارسی برگرداند و از آنجا که عنوان شد قرآن کتابی جهانی است، لذا باید این کتاب به زبانی به غیر از زبان عربی که البته برای اعراب در همه کشورها قابل فهم است ترجمه شود.»

ویلیام پیچی افزود: افراد برای ترجمه قرآن نیازمند مجوز هایی از سوی علمای دین هستند. حال این سوال پیش می آید که چرا در آن زمان قرآن ترجمه نشده و بعد از گذشت سالیان قرآن ترجمه شده است. در پاسخ به این سوال می توان گفت که قرآن در ابتدا در میان اعراب نازل شد و آنها زبان عربی را می دانستند و با وجود لهجه و گویش های متفاوت به عنوان یک زبان مشترک بوده است. البته این تفاوت لهجه ها باعث شده تا ما زبان قرآن و حدیث را متفاوت ببینیم. به تدریج اسلام در خارج از شبه جزیره عربستان نیز انتشار یافت و ایران یکی از کشورهایی بود که اسلام در آن توسعه و ترویج شد. در حال حاضر نیز در تمام دنیا انتشار یافته است.

وی با اشاره به ویژگی‌های زبان قرآن تصریح کرد: قطعاً زبان قرآن با زبان احادیث و روایات متفاوت است و در مورد برگردان قرآن به زبان انگلیسی باید بگویم که نخستین بار 500 سال پیش چنین اتفاقی افتاد، اما اینکه چه ضرورتی برای این کار یعنی ترجمه قرآن به انگلیسی احساس می‌شد شاید یکی از دلایلش ایجاد رخنه‌ای برای حمله به اسلام باشد.

وی افزود: ترجمه قرآن در ابتدا توسط غیر مسلمان ها و با هدف حمله به اسلام شروع شد، اما با همه این وجود پیام اصلی قرآن در ترجمه های آنها زیبا بوده و هدف اصلی ترجمه رساندن پیام است، چرا که قرآن و رسولش هر دو اسوه هستند،  لذا انتقال درست پیام آن از رهگذر ترجمه درست اهمیت بالایی دارد.

پیچی در ادامه با اشاره به اینکه پیامبر اولین قاری و مفسر قرآن محسوب می شود، گفت: « بسیار اهمیت دارد که قرآن را برای چه کسی ترجمه می کنیم و مخاطب ما چه کسی است. انگلیسی که در حال حاضر استفاده می شود، 2 هزار سال قبل وجود نداشته است. هر چند که اغلب ترجمه‌های قرآن به زبان انگلیسی پیچیده و غامض هستند مانند ترجمه عبدالیوسف علی در هند به سال 1967 که چنین ویژگی دارد.»

پیچی ادامه داد: در بسیاری از ترجمه های پیشین واژه هایی که در این ترجمه ها می بینیم، انگلیسی کهن است که در حال حاضر کاربردی ندارند. بسیاری از مسیحیان همین ترجمه را استفاده می کنند؛ چون تصور می کنند زیباست و آن را مقدس می دانند. با وجود اینکه برای شان قابل فهم نیست. بنابراین بسیاری از مترجمان نیز به دلیل مذهبی بودن آن از این شیوه استفاده می کنند. قرآن نیز به همین شکل است که اگر بخوانیم ولی متوجه معانی آن نشویم بهره ای نخواهیم برد.

وی تصریح کرد: اگر ترجمه قرآن درست با استفاده از واژگان قابل فهم صورت نگیرد و معادل‌سازی نشود، مخاطب زبان مقصد قادر به درک پیام آن نخواهد بود و لذا چرخه ارتباط کامل نشده است؛ به اعتقاد من دو نفر در ترجمه از قرآن به زبان انگلیسی سرآمد هستند یکی، یک یهودی عراقی به نام «ان جی داوود» و دیگری که آمریکایی‌تبار است با نام «تی جی اورین» که ترجمه‌های آنان قابل درک برای مردم حتی در سطحی عادی و معمولی است.

استاد دانشگاه دوزجه ترکیه در انتها به ترجمه انگلیسی قرآن توسط خودش اشاره کرد و گفت: این ترجمه با نام «آخرین کتاب خدا» به همراهی دوست مرحوم من که در یک حادثه رانندگی کشته شد شکل گرفت. حاصل 10 سال همکاری من با اوست که سه سال قبل منتشر شد و هر جا که ما دو نفر اختلاف نظر داشتیم، به تفاسیر مشهور برای رسیدن به یک اجماع مراجعه می‌کردیم.