تحلیل علمی شتاب کمیت تولید علم ایران و چالش‌های پیش رو

به گزارش خبرگزاری مهر، دکتر محمدجواد دهقانی، رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری (RICeST) و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: اطلاعات استخراج شده از پایگاه های استنادی اسکوپوس و ISI نشان می دهد که مشارکت اعضای هیات علمی و پژوهشگران کشور در کنفرانس های بین المللی و درنتیجه مقالات ثبت شده در کنفرانس ها به شدت کاهش یافته ولی علیرغم این کاهش، تعداد مدارک ثبت شده جمهوری اسلامی ایران در مجلات علمی دنیا همچنان روند صعودی طی می کند.

دهقانی بر اساس اطلاعات مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس اظهار داشت: از ابتدای سال ۲۰۱۴ تا ۳۰ اردیبهشت ماه ۱۳۹۴ جمهوری اسلامی ایران رتبه ۱۶ بین المللی و نیز جایگاه اول منطقه را دارد. بررسی اطلاعات مدارک ثبت شده در این پایگاه از سال ۲۰۰۰ تاکنون نشان می دهد که بالاترین جایگاه ایران تا قبل از سال ۲۰۱۴ رتبه ۱۷ بوده است، بنابراین در سال ۲۰۱۴ شاهد صعود یک پله ای علم کشور در سطح بین المللی هستیم. رتبه کشور از ابتدای سال ۲۰۱۵ تاکنون نیز ۱۶ است.

وی افزود: کمیت تولید علم در پایگاه های استنادی بین المللی به دو دسته کلی مجلات و کنفرانس ها تقسیم می شوند. انتشار نتایج پژوهش ها در مجلات به مراتب دشوارتر از کنفرانس ها بوده بطوریکه چاپ یک مقاله در یک مجله با ضریب تاثیر بالا ممکن است به بیش از یک سال بینجامد. برخی مجلات نیز بعد از برگزاری یک کنفرانس تعدادی از مقالات را گلچین کرده و در مجلات علمی به صورت ویژه نامه یا اشکال دیگر منتشر می کنند. شرکت در کنفرانس ها باعث اطلاع از آخرین یافته های علمی شده و دامنه تعاملات محققان را گسترش می دهد. بنابراین شرکت در کنفرانس علاوه بر آن که به صورت مستقیم و غیر مستقیم موجب افزایش تعداد مقالات در مجلات علمی می شود، در سال های گذشته بخش قابل توجه ای از کمیت تولید علم کشور را تشکیل می داده است.

دهقانی گفت: بر اساس اطلاعات مستخرج از پایگاه استنادی ISI به تاریخ ۳۰ اردیبهشت ماه ۱۳۹۴ ، وضعیت تولید علم کشور در بخش مجلات معتبر علمی بین المللی همچنان به صورت شتابان در حال افزایش است، اما در مقالات کنفرانس ها وضعیت از کاهش شدید تعداد مقالات چاپ شده در مجموعه کنفرانس های معتبر بین المللی حکایت دارد. با توجه به اطلاعات ISI مدارک ثبت شده جمهوری اسلامی ایران در مجلات علمی دنیا در سال ۲۰۱۱ تعداد ۲۵۳۳۶ مورد بود. این رقم در سال ۲۰۱۲ به ۲۷۱۵۱ مدرک و در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ به ترتیب به ۲۸۰۱۰ و ۲۹۶۸۶ مدرک افزایش یافت که البته طبق تجربیات قبلی از زمان ثبت مدارک شده در پایگاه های استنادی باید گفت که تعداد مدارک کشور در سال ۲۰۱۴ هرچند اندک مجددا افزایش خواهند یافت.

وی تصریح کرد: در نقطه مقابل، سهم کشور از کمیت تولید علم ناشی از مقالات علمی منتشره در کنفرانس های معتبر بین المللی مخصوصا در چند سال اخیر در حال کاهش بوده است. براساس مستندات موجود در پایگاه آی.اس.آی تعداد مقالات ثبت شده در کنفرانس های مزبور در سال ۲۰۰۸ برابر با ۴۶۸۱ مورد بوده است. این رقم در سال ۲۰۱۱ به ۳۹۶۱ مورد و در سال ۲۰۱۳ به ۲۸۷۰ مورد کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۴ این میزان به کمترین مقدار خود یعنی ۱۲۸۸ مورد رسیده به طوریکه که از ابتدای سال ۲۰۱۵ تاکنون تنها ۷۴ مقاله کنفرانس از ایران در پایگاه بین المللی  ISI ثبت شده است.         

رئیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری (RICeST) گفت: براساس اطلاعات پایگاه ISI حدود ۲۷ درصد تولید علم بین المللی کشور در سال ۲۰۰۸ نتیجه شرکت در کنفرانس های بین المللی بوده است. در سال ۲۰۱۱ این سهم به ۱۳.۵درصد و در سال ۲۰۱۳ به ۹ درصد و در سال ۲۰۱۴ به ۴ درصد تقلیل پیدا کرد. براساس اطلاعات ISI از ابتدای سال ۲۰۱۵ تاکنون سهم مقالات کنفرانس ها از کل مقالات کشور به زیر ۱درصد رسیده است.

دهقانی خاطرنشان کرد: براساس اطلاعات پایگاه استنادی اسکوپوس وضعیت مشابهی در تولید علم کشور مشاهده می شود. تعداد مدارکی که توسط اعضای هیات علمی کشور در مجلات معتبر بین المللی منتشر شده اند به ترتیب برای سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ عبارتند از ۳۲۱۵۹  مدرک، ۳۴۵۷۴ مدرک، ۳۶۰۹۷ مدرک و ۳۷۴۰۴  مدرک که نشان از افزایش شتابان تولید علم کشور دارد. براساس مدارک منتشر شده در مجلات بین المللی، سهم تولید علم کشور در هر یک از سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ برابر با ۱.۶ درصد از کل تولید علم دنیا بوده است. در سال ۲۰۱۴ این رقم به ۱.۷ درصد از کل تولید علم دنیا افزایش یافت که افزایش قابل ملاحظه ای است. از ابتدای سال ۲۰۱۵ تاکنون نیز سهم تولید علم کشور از کل دنیا ۱.۷ درصد بوده است.

وی افزود: در مقابل، براساس اطلاعات پایگاه استنادی اسکوپوس در سال ۲۰۱۰ تعداد مقالات ثبت شده کشور در کنفرانس های بین المللی ۶۶۹۵ مورد، در سال ۲۰۱۲  برابر با  ۵۶۲۷  مقاله، در سال ۲۰۱۳  به ۳۵۶۰ مقاله و در سال ۲۰۱۴  به ۲۵۱۴ مقاله کاهش یافته است. از ابتدای سال ۲۰۱۵ تاکنون تنها ۲۱۹ مورد مقاله کنفرانس از کشور در سطح بین المللی منتشر و ثبت شده است.           

سرپرست ISC خاطرنشان کرد: براساس اطلاعات پایگاه استنادی اسکوپوس، در سال ۲۰۱۰ حدود ۲۳ درصد کل تولید علم کشور ماحصل شرکت اعضای هیات علمی و پژوهشگران کشور در کنفرانس های بین المللی بوده است. همچنین در سال ۲۰۱۱ حدود ۱۸ درصد از کل تولید علم کشور نتیجه مقالات کنفرانس های بین المللی و در سال ۲۰۱۲ این رقم به ۱۴ درصد کاهش یافت. این روند کاهش مقالات ادامه یافته به گونه ای که در سال ۲۰۱۳ سهم مقالات کنفرانس ها از کل تولید علم کشور به ۹ درصد و در سال ۲۰۱۴ به ۶ درصد کاهش پیدا کرده است. این آمار از ابتدای سال ۲۰۱۵ تاکنون از کاهش شدید سهم مقالات به کمتر از۲ درصد خبر می دهد.              

دهقانی در ادامه گفت: متناظر دانستن شمارش تعداد مدارک نمایه شده در پایگاه های استنادی با پیشرفت علمی برای علم کشور آفتی بزرگ است. امروزه در سطح بین المللی بر پایه اطلاعات قابل دسترس در پایگاه های استنادی، شاخص های بسیار پیشرفته ای برای سنجش میزان پیشرفت و تعیین نقاط قوت و ضعف علمی تدوین شده و مورد استفاده قرار می گیرند. کمیت تولید علم شرط لازم برای توسعه علمی است، اما به هیچ عنوان شرط کافی نیست.

وی گفت: سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری چهار شاخص مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی و اثرگذاری اقتصادی را در کنار کمیت تولید علم مورد تاکید قرار داده است. یکی از مهمترین بسترها برای سنجش این شاخص ها پایگاه های استنادی هستند. در همین راستا، یکی از اهداف  پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) توسعه و بگارگیری شاخص های مناسب تر برای اندازه گیری میزان توسعه علمی و همچنین تعیین نقاط قوت و ضعف علمی است.

دهقانی به عنوان یک نمونه به کمیت تولید علم کشور سوئیس در پایگاه اسکوپوس اشاره کرد و گفت: در سال ۲۰۱۴ این کشور از لحاظ کمیت تولید علم بعد از ایران و در رتبه ۱۷ دنیا قرار دارد، اما بر اساس اطلاعات پایگاه استنادی اسکوپوس و ISI جزو هفت کشور اول دنیا از لحاظ مرجعیت علمی است. از جهت دیپلماسی علمی، بعد از اتریش که در چندین سال اخیر در این حوزه فعال شده است، سوئیس دارای قوی ترین دیپلماسی علمی در جهان است. از لحاظ اثرگذاری اقتصادی، دانشگاه های این کشور ارتباط بسیار موثری با بخش صنعت دارند، به نحوی که انستیتو فناوری فدرال زوریخ در بین دانشگاه های دنیا از همین جهت رتبه ۳۶ را کسب کرده است. بر اساس همین شاخص موسسه پلی تکنیک فدرال لوزان در رتبه ۱۰۳ دنیا قرار دارد یا دانشگاه لوزان از همین حیث در رتبه ۱۶۶ دنیا قرار دارد.

سرپرست ISC ادامه داد: شرکت در کنفرانس های بین المللی نه تنها باعث افزایش آمار تولید علم کشور می گردد، بلکه اعضای هیات علمی را در انجام بهتر پژوهش به واسطه اطلاع از جدیدترین یافته های علمی و درک مسیرهای آینده علم یاری می کند. این مسئله در خصوص سفرهای مطالعاتی و علمی نیز صادق است. با توجه به کاهش نسبتا زیاد تعداد مقالات ثبت شده در کنفرانس های بین المللی در چند سال اخیر، افزایش آن نیاز به برنامه ریزی دارد. 

وی ادامه داد: یکی از دلایل اصلی کاهش تمایل اعضای هیات علمی به شرکت در کنفرانس های بین الملی، امتیاز ناچیز چاپ مقاله کنفرانس ها در آیین نامه ارتقاست به طوری که این امتیاز به کمتر از یک سوم امتیاز یک مقاله در مجلات معتبر می باشد. همچنین امتیاز کل چاپ مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس ها دارای سقف مشخص ( ۲۰ امتیاز) است.

دهقانی اظهار داشت: دلیل دیگر روند کاهشی سهم مقالات کنفرانس ناشی از تغییرات ایجاد شده در نرخ ارز های خارجی در چند سال گذشته بوده است. برای شرکت در کنفرانس های معتبر خارجی هزینه ثبت نام ، اخذ ویزا، هزینه بلیط رفت و برگشت، اقامت و سایر موارد بر مبنای ارز های خارجی محاسبه می شود. باید در نظر داشت که نرخ ارز در چند سال اخیر سه برابر شده است. در حال حاضر هزینه شرکت در یک کنفرانس با توجه به کشور محل برگزاری از شصت میلیون ریال تا صد میلیون ریال است و برای برخی از کشورها و شهرها این ارقام بیشتر نیز هستند.

وی تاکید کرد: دانشگاه ها و موسسات پژوهشی به دلیل محدودیت مالی امکان تامین کامل اعتبار پژوهشی برای شرکت اعضای هیات علمی در کنفرانس های بین المللی را ندارند و لذا مابه التفاوت مربوطه در اکثر مواقع به عهده هیات علمی است. افزایش شرکت در کنفرانس ها به معنی حفظ شتاب کمیت تولید علم کشور در این حوزه است، بنابراین پیشنهاد می شود که جبران مابه التفاوتی که توسط اعضای هیات علمی پرداخت می گردد در دستور کار هیات امنای دانشگاه ها و موسسات پژوهشی قرار گیرد.

سرپرست ISC گفت: هسته اصلی سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی مقام معظم رهبری، تبدیل علم  به ثروت و قدرت ضمن حفظ ارزش های اسلامی است. از همین رو، علاوه بر توجه به کمیت تولید علم، راهبرد مدیریت و هدایت این کمیت در جهت تبدیل به فناوری و نوآوری در جهت رفع نیازهای کشور با توجه به آمایش سرزمین و نوآوری باید محوریت یابد.