ماجرای تلخ از دست رفتن سرمایه‌های 30 ساله فضایی ایران در دولت احمدی‌نژاد

عباس خاراباف: در سال ‌۱۳۵۶ هجری شمسی بود که ایران با تلاش فراوان و پیش‌دستی زیرکانه توانست سه نقطه مداری استراتژیک را در مدار زمین‌ثابت (مدار ماهواره‌های مخابراتی در ارتفاع 36هزار کیلومتری از سطح زمین) از آن خود سازد؛ نقاطی بسیار ایده‌آل که در موقعیت‌های 26، 34 و ۴۷ درجه شرقی قرار گرفته بودند.

در آن زمان ایران 9 سال به‌صورت قانونی مهلت داشت تا نقاط مذکور را عملیاتی کند. با پیروزی انقلاب اسلامی و شرایط وقت و به‌خصوص آغاز جنگ تحمیلی، تا سال 1365 که مهلت 9 ساله ایران به پایان رسید، کشورمان موفق به عملیاتی کردن نقاط مذکور نشد.

در چنین شرایطی به دلیل متوقف ماندن مناقصه ماهواره زهره و عدم پرتاب این ماهواره ملی، برای جلوگیری از دست رفتن این نقاط استراتژیک، شورای عالی امنیت ملی وقت مصوب کرد سه ماهواره مستعمل از طرف ایران برای قرارگیری در نقاط مداری اجاره شوند و بدین ترتیب برای مدت حدود دو سال، نقاط مداری ایران با قرار گرفتن سه ماهواره استیجاری، عملیاتی شد. در سال‌های بعد همین روند ادامه پیدا کرد تا این‌که به دلیل اتفاقات عجیب‌وغریب در زمستان 2009/1387 (دولت نهم به ریاست محمود احمدی‌نژاد)، نقطه زهره 3 و در سال 2012/1391 (دولت دهم به ریاست محمود احمدی‌نژاد) نقطه زهره 1 از دست رفت. در آخرین ماه‌های فعالیت دولت دهم نیز اعلام شد نقطه زهره 2 نیز به دلیل شکایت شرکت یوتل‌ست فرانسه ممکن است ازدست برود و به قطر یا عربستان واگذار شود؛ اما آخرین وضعیت نقاط مداری ملی چیست؟

پروژه زهره
پروژه ماهواره زهره در دهه ۱۹۷۰ / 1350 با همکاری مهندسین مشاور آزمایشگاه بل آمریکا طراحی و برنامه‌ریزی شد. هدف از اجرای این پروژه تأمین نیازهای مخابراتی و سیگنال‌رسانی برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی با مشارکت شرکت مخابرات ایران، ارتش و رادیو و تلویزیون ایران اعلام شد. همچنین این پروژه شامل ثبت سه جایگاه ماهواره‌ای در موقعیت‌های مداری 26، 34 و 47 درجه شرقی در فضا بود که از هر نقطه مداری کشور ایران تحت پوشش قرار می‌گرفت.

در سال 1977 / 1356 اقدامات لازم برای ثبت سه شبکه ماهواره‌ای در موقعیت‌های مداری موردنظر برای ایران انجام و اطلاعات مربوط به این شبکه‌ها توسط اتحادیه بین‌المللی مخابرات (آی.تی.یو، ارگان رسمی ثبت نقاط مداری) در هفته‌نامه‌های مربوطه منتشر شد. قرار بر این بود که در سال 1982 / 1361 با استقرار ماهواره‌های زهره در این موقعیت‌های مداری، شبکه‌های ماهواره‌ای سرویس عملیاتی با کاربردهای رادیوتلویزیونی و مخابراتی-ارتباطاتی داشته و نیز در آی.تی.یو ثبت شوند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، پروژه ماهواره زهره به دلیل شرایط خاص کشور متوقف شد و با این توقف، مهلت‌های مقرراتی برای راه‌اندازی شبکه‌های ماهواره‌ای زهره در سال 1985 / 1364 پایان یافت. با پایان یافتن مهلت قانونی، اتحادیه بین‌المللی مخابرات اعلام کرد در صورت عدم استفاده از موقعیت‌های مداری یادشده، ایران امتیاز بهره‌برداری از آن‌ها را از دست خواهد داد.

تمدید 9 ساله
پس از هشدارهای دریافتی با توجه به این‌که مراحل چندگانه انتشار اطلاعات مقدماتی، هماهنگی فرکانس و ثبت به پایان رسیده بود و ثبت موقعیت‌های جدید نیز به دلیل تراکم ماهواره‌ها در باند موردنظر ایران و هماهنگی با شبکه‌های ماهواره‌ای ثبت‌شده توسط کشورهای دیگر نیاز به زمان طولانی داشت و از طرفی موقعیت‌های 26، 34 و 47 درجه شرقی با توجه به بررسی‌های کارشناسی، مناسب‌ترین موقعیت‌ها جهت تأمین پوشش مخابراتی کشور به‌حساب می‌آمد و در صورت از دست دادن موقعیت‌های مذکور با توجه به تراکم ماهواره‌ها در ناحیه اقیانوس هند امکان به دست آوردن چنین مکان‌هایی بسیار کم بود، با تلاش‌های وسیع بین‌المللی و ارائه دلایلی نظیر جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی، اطلاعات مربوط به این شبکه‌ها مجدداً در سال 1986 / 1365 برای اتحادیه بین‌المللی مخابرات ارسال شد و تمدید مهلت مقرر برای استفاده از موقعیت‌های مداری موردنظر به مدت 9 سال دیگر یعنی تا سال 1995 / 1374 کسب شد.

اقدامات عملیاتی
پس از تمدید امتیاز، در سال 1995 / 1374 (دولت ششم به ریاست آیت‌الله هاشمی رفسنجانی) ایران پروژه ماهواره زهره را فعال کرد و با این اقدام عملیاتی امتیاز ایران دوباره تمدید شد. در آن زمان ایران با ثبت سه شبکه ماهواره‌ای ملی در اتحادیه بین‌المللی مخابرات به نام‌های زهره 1 (در 34 درجه شرقی) زهره 2 (در 26 درجه شرقی) و زهره 3 (در 47 درجه شرقی)، پوشش ملی ماهواره زهره را تکمیل کرد. پس‌ازآن شرکت مخابرات ایران نیز پس از برگزاری مناقصات بین‌المللی و با مشارکت شرکت‌هایی از فرانسه، چین، هند، روسیه و چند کشور اروپایی دیگر، مراحل ساخت، پرتاب و استقرار این ماهواره را آغاز کرد. متأسفانه باوجود اقدامات انجام‌شده، قراردادها اجرایی نشد.

تدبیر برای حفظ
ماهواره‌های مخابراتی ایران ساخته نشده بودند و هرروز خطر از دست رفتن نقاط مداری بیشتر می‌شد. اهمیت حفظ موقعیت مداری باعث شد چندین بار ماهواره‌هایی از کشورهای دیگر با توافق‌های بین‌المللی در پایان عمر کاری خود طبق برنامه به این موقعیت‌های مداری منتقل شوند و مدتی سرویس مخابرات فضایی برقرار کنند. در این زمان (دولت ششم به ریاست آیت‌الله هاشمی رفسنجانی) به دلیل متوقف ماندن مناقصه ماهواره زهره و عدم پرتاب ماهواره فوق و برای جلوگیری از حذف این نقاط استراتژیک، با مصوبه شورای عالی امنیت ملی وقت (به دبیری حسن روحانی)، تصمیمی مبنی بر اجاره سه ماهواره مستعمل با بودجه‌ای بالغ‌بر 20 میلیون دلار اتخاذ شد. به‌این‌ترتیب به کمک ماهواره‌های استیجاری موقعیت‌های مداری ایران در چند سال دارای ماهواره شدند.

از دست رفتن دو نقطه
با توجه به فعالیت‌های حقوقی صورت گرفته در خصوص حفظ نقاط مداری و عدم عملیاتی شدن ماهواره‌های موردنظر برای این نقاط، اتحادیه بین‌المللی مخابرات و دیگر اعضای کارگروه تنظیم آن، در سال 2009 / 1387 (دولت نهم به ریاست محمود احمدی‌نژاد)، اقدام به حذف امتیاز نقطه مداری زهره 3 کردند و بدین ترتیب یکی از سه نقطه استراتژیک کشور از دست رفت. با توجه به شرایط ذکرشده، برنامه‌ریزی‌ها بر حفظ نقطه زهره 1 متمرکز شد و مدتی با استفاده از ماهواره بدر5 نقطه مذکور عملیاتی شد؛ اما ازآنجاکه ماهواره مذکور متعلق به نقطه زهره 2 بود و برای عملیاتی کردن آن استفاده می‌شود، مجدداً نقطه زهره 1 را ترک و به نقطه زهره 2 بازگشت؛ بنابراین بار دیگر نقطه زهره 1 نیز خالی از ماهواره شد و درنهایت در نوامبر سال 2012 / آبان 1391 (دولت دهم به ریاست محمود احمدی‌نژاد)، نقطه استراتژیک زهره 1 نیز از دست رفت. تنها نقطه باقیمانده برای ایران در حال حاضر، زهره2 است که کماکان با مشارکت عرب‌ست (کنسرسیومی با حضور ۲۱ کشور)، قطر و فرانسه در حال بهره‌برداری است؛ ولی عملاً نیمی از تخصیصات فرکانسی این موقعیت با توجه به نزدیکی به ماهواره مشترک قطر و فرانسه در 25.5 درجه شرقی مورد تعارض قرار گرفته است.

تهدید برای نقطه باقیمانده
در چند سال گذشته موقعیت مداری زهره 2 (26 درجه شرقی) و نقاط مجاور آن‌که یکی از بهترین موقعیت‌های مداری برای پوشش ماهواره‌ای منطقه خاورمیانه و اروپا به شمار می‌آید نیز مورد تهدید قرار گرفته است. اهمیت راهبردی نقطه مداری 26 درجه شرقی در پوشش منطقه و به‌خصوص میزبانی جام‌جهانی فوتبال توسط قطر سبب شده است تا اخیراً کنسرسیومی مرکب از شرکت مخابرات قطر و شرکت یوتل‌ست فرانسه اقدام به بهره‌برداری از یک ماهواره مخابراتی در کنار نقطه مداری متعلق به ایران با استفاده از امتیاز فرانسه در موقعیت مداری 5/25 درجه شرقی (به فاصله تنها 5/0 درجه از موقعیت نقطه مداری کشورمان) کنند. این ماهواره سهیل نام دارد و حضور آن در نزدیکی ماهواره استیجاری کشورمان، قطعاً باعث تداخل امواج باند کی.یو می‌شود که ازلحاظ ارتباطاتی دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای است. همکاری ایران با عرب‌ست برای بهره‌برداری مشترک از نقطه مداری زهره 2 باعث شکایت فرانسه از ایران شد. در این شکایت فرانسه مدعی شده است که ایران حق نداشته است برای بهره‌برداری از این نقطه با عرب‌ست همکاری کند.

نهایتاً در نشست سال 2011 / 1390 کارگروهی از آی.تی.یو، تصمیم بر این شد که فرکانس‌های پخش ماهواره‌ای به دو بخش مساوی تقسیم شود که نیمی از آن به ایران ـ عربستان (عرب‌ست) و نیمی دیگر به فرانسه (یوتل‌ست) اختصاص یابد تا چالش‌ها بر سر این موضوع پایان یابد، اما با عنایت به توافقات صورت گرفته، کماکان چالش بین ایران با دو کشور فرانسه و عربستان در خصوص تصاحب نقطه زهره 2 همچنان ادامه دارد.

رقابت برای رزرو 13 نقطه جدید
اکنون در شرایطی قرار گرفته‌ایم که بخش عظیمی از مهم‌ترین سرمایه‌های مداری و فضایی ایران ازدست‌رفته و تنها افسوس آن بر دل‌ها باقی مانده است. بااین‌وجود سازمان فضایی که برای از دست دادن نقاط موردانتقاد شدید بود برای جبران این خسارت جبران‌ناپذیر، اقدام به درخواست ثبت فایل برای 13 موقعیت مداری تحت عنوان ایران‌ست کرد. اینجاست که اتحادیه بین‌المللی مخابرات از راه دور (آی.تی.یو) با بررسی اثر این درخواست روی شبکه‌های ماهواره‌ای مجاور، تعیین می‌کند که ثبت این موقعیت‌ها منوط به هماهنگی و اخذ رضایت از کدام شبکه‌ها یا کشورهاست. درصورتی‌که ایران بتواند این مراحل هماهنگی را با موفقیت تمام کند، موقعیت‌ها به‌صورت موقت به ایران واگذار می‌شود و اگر ظرف هفت سال از تاریخ درخواست ماهواره عملیاتی مستقر گردد، این موقعیت‌ها مشابه زهره به نام ایران ثبت می‌شود. کارشناسان می‌گویند طی خوش‌بینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها ممکن است تا حدود 5 سال دیگر دست‌کم دو یا سه نقطه از این نقاط رزرو شده به ایران واگذار شود. البته درصورتی‌که سازمان فضایی حضورش را در مجامع بین‌المللی جدی‌تر پیگیری کرده و روابط خوبی با بقیه کشورها برقرار کند. البته همه این موارد به‌شرط اختصاص سرمایه لازم برای طراحی و ساخت و اشغال مدار قبل از هفت سال است که هزینه‌ای بالغ‌بر یک میلیارد دلار برای شروع می‌طلبد.

البته این‌همه در حالی است که کشورهای منطقه نیز بیکار ننشسته‌اند و به‌عنوان‌مثال امارات متحده عربی، بیش از 120 نقطه، ترکیه بیش از 70 نقطه، رژیم صهیونیستی بیش از 50 نقطه، مصر 18، پاکستان 15 و قطر نیز همانند کشورمان اقدام به رزرو 13 نقطه جدید کرده‌اند و در نوبت واگذاری قرار دارند.

5353