زمینه‌های پیدایش رنسانس

به گزارش خبرگزاری مهر، پس از دوران قرون وسطی، با شروع رنسانس، دوره ­ای از زندگی برای انسان آغاز می­ شود که نه تنها وضع زندگی مردم اروپای آن دوره را به طور کلی و بنیادین تغییر می­ دهد، بلکه به تدریج، سبکی از زندگی را می­ آفریند که مشخصه اصلی این عالَم جدید، انسان است. در واقع، آنچه رنسانس را از دوره ­های پیشین متمایز می­ کند این است که انسان به عنوان مرکز هستی، مرکز توجه، مرکز قدرت و هم­چنین مرکز ارزش تلقی می­ شود. این مفهومی است که اومانیسم نامیده می­ شود.

نوشتار پیش رو، خلاصه­ ای است از سخنرانی دکتر عبایی که به بررسی زمینه ­های ایجاد امانیسم در دوران رنسانس و پیامدها و نتایج آن می­ پردازد.

زمینه ­های پیدایش رنسانس!

در تاریخ مغرب‌ زمین، پس از دوران قرون وسطی، دوره ­ای است که رنسانس نامیده می ­شود. در این دوران که تفاوت بارزی با دوران قرون وسطی دارد، شیوه زندگی بسیار عوض شد و اساساً غرب، زندگی دوباره ­ای آغاز کرد. در زمینه ­های ایجاد رنسانس، دلایلی را برشمرده­ اند که در این­جا ذکر می ­کنیم.

فاصله طبقاتی ناشی از نظام فئودالی

در نظام فئودالی در طول ۱۴۰۰ یا ۱۵۰۰ سال گذشته، فاصلة عمیق طبقاتی به وجود آمده بود. هنگامی که فاصله طبقاتی به شدت زیاد شود، امکان بقا برای نظام فئودالی وجود نخواهد داشت. در واقع، به وجود آمدن رنسانس، از فاصلة طبقاتی نشأت می­گیرد.

تلفیق نهاد دین و دولت

در دوران قرون وسطی، پادشاهان از کلیسا کسب مشروعیت می ­کردند و در واقع وابسته به کلیسا بودند. به تدریج کلیسا از این قدرت، سوء استفاده کرد و در زیاد شدن ثروت، با نهادهای سیاسی به رقابت پرداخت. کم­ کم کلیسا به زمین­دار بسیار بزرگ تبدیل شد. این امر، نارضایتی توده­ ها را نسبت به مذهب به وجود آورده بود.

عصر ترجمه

این عصر، از قرن نهم و دهم میلادی آغاز می­شود و تا قرن سیزده و چهارده میلادی ادامه می­ یابد. عصر ترجمه، عصری است که در آن، متفکران بزرگِ مسیحی و دانشمندان بزرگِ اروپایی، آرام آرام با آثار و افکار دانشمندانِ مسلمان آشنا شدند. در آن دوره، کتاب­های دانشمندان مسلمان مانند «ابن سینا» در طب و فلسفه، «خوارزمی» در ریاضیات، «ابوریحان بیرونی» در جغرافیا، کتاب «ابن خلدون» در حوزه جامعه­ شناسی، آرام آرام به زبان­های لاتین، ایتالیایی و فرانسوی ترجمه شدند.

آزاد­اندیشیِ نهفته در آثار فلسفی مسلمانان، به ویژه «ابن رشد» و «ابن بابویه» که به حوزة اروپا نزدیک بودند و هم­چنین رویکرد تجربی مسلمانان مانند رویکرد تجربیِ «ابن­ سینا» در علم طب و «ابن­ هیثم» در علوم اُپتیک برای متفکران اروپا الهام‌بخش بود.

گسترش بازرگانی

در پایان قرون وسطی امکاناتی فراهم شد که اروپایی­ها توانایی خارج‌ شدن از سرزمین­های خودشان را پیدا کردند. یکی از آن امکانات، اختراع قطب ­نما بود. سفرهای دریاییِ قبل از اختراع قطب­ نما کوتاه بود. اختراع قطب­ نما و توسعة کشتی­رانی باعث شد که برقراری ارتباط با مردم سرزمین­های دیگر و به تبع آن، تجارت و بازرگانی با آن­ها ممکن شود.

کشف باروت

کشف باروت، امکان راه­سازی در اروپا را گسترش داد. توسعه راه در اروپا به دلیل محصوربودن در بین کوه­های بلند، مشکل بود، اما شکافتن صخره­ ها و سنگ­ها به وسیله باروت، باعث گسترش سفرهای سیاحتی و تبادلات بازرگانی شد. این ارتباطات، باعث آشنایی بیشتر اروپا با دیگر حوزه­ های تمدنی، به ویژه تمدن­های خاورمیانه، مسیحی، اسلامی، یهودی و تمدن باستانیِ مصر گردید.

گسترش فن چاپ

صنعت چاپ در اواخرِ قرون وسطی نهادینه شد و به سرعت در کل اروپا توسعه پیدا کرد. این موضوع باعث شد انحصار کتابخانه ­ها که در دست کشیشان، نخبگان و دانش‌­آموختگان مدارس دینی بودند، خارج شود و به مردم دیگر هم برسد تا آن‌ها هم از کتاب­ها استفاده کنند. مجموع عوامل مذکور دست به دست هم داد تا فضا را برای تغییرات عمیقِ فکری و فرهنگی در اروپا به وجود آورد.

نقطه شروع برای آغاز رنسانس

در دوران قرون وسطی، اندیشه ­هایی رواج داشت که مورد قبول کلیسا بود و در واقع، اندیشه­ هایی که با کلیسا ناسازگار بودند، محوریت نداشتند. در اواخر دوران قرون وسطی، عده­ ای از دانشمندان غرب به بازخوانی میراث علمی و فلسفی یونان و روم باستان پرداختند و آثار سقراط و افلاطون و ارسطو را ترجمه کردند. همین حرکت به تدریج، باعث شد که کلیسا با نخبگان جامعه درگیر شود و بسیاری از دانشمندان را از بین ببرند. بنابراین، نقطه شروع رنسانس، توجه نخبگان جامعه به میراث علمی پیش از مسیحیت بود که با مبانی کلیسا ناسازگار بود. نقطه اوج رنسانس، قرن چهاردهم تا شانزدهم میلادی بود که در این زمان، چالش­های گسترده­ای بین متفکران و کلیسا وجود داشت.

دستاوردهای رنسانس

رنسانس، باعث ایجاد انقلاب­هایی در اروپا شد که به اختصار به آن می­ پردازیم.

وقتی یک پارادایم عوض می­ شود و تحقیقات تازه ­ای صورت می­ گیرد، جهان­ بینی جدیدی طرح می­ شود که می ­توانیم بگوییم یک انقلاب علمی رخ داده است. بنابراین، یکی از این انقلاب‌های بزرگ، انقلاب علمی است. انقلاب دوم که از محصولات رنسانس محسوب می­ شود، انقلاب صنعتی است. این روحیه­ که ما می­ توانیم خلاق باشیم و اجازه داریم طبیعتی که خداوند آفریده است را مورد دخل و تصرف قرار دهیم؛ یک نگاه فلسفی به طبیعت است که زمینة پیدایش انقلاب صنعتی را فراهم کرد.

سومین انقلاب بزرگ، انقلاب مذهبی علیه کلیسا توسط نهضت پروتستان بود که بنا به گفته مارتین لوتر، روح دنیای سرمایه­ داری را شکل داد. او معتقد بود کار، عبادت است. هرکس کار کند، به مسیح خدمت می­ کند. دنیا بر مؤمنان حرام نیست، بلکه استفاده درست از آن را توصیه می­کرد.

انقلاب چهارم، انقلاب سیاسی است. در این مقطع، اندیشه ­های جدیدی در حال شکل­‌گیری بود که ریشه در نظام دموکراتیک یونانِ باستان و اندیشه ­های ارسطو و افلاطون داشت. فیلسوفان سیاسیِ تازه ­ای مانند «روسو»، «توماس­ هابز» و «ماکیاولی بنیتر» ظهور کردند. روسو معتقد بود مشروعیتِ حکومت­ها ناشی از آسمان نیست بلکه خداوند حق حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش را به دست خود، مقدر کرده است.

انقلاب اقتصادی به عنوان انقلاب پنجم، به این صورت شکل گرفت که طبقة جدیدی به نام «طبقة بورژوا» در اروپای آن­ روز به وجود آمد که مولد ثروت بودند. پیدایش پول به معنای مدرن و پیدایش نهادی بنام بانک، باعث شد که به مرور، طبقه متوسطِ شهری، بتواند مستقل از زمین زندگی کند و زیر سلطه کلیسا و پادشاهی نباشد، زیرا شاهراهِ معاش مردمِ اروپا در دست مالکانی بود که یا به خانواده سلطنتی تعلق داشتند یا با کلیسا در ارتباط بودند. حال اگر طبقه مستقلی به وجود آید که بتواند به طور مستقل، امرار معاش کند، می­تواند زمینه تحولات اجتماعی و در نهایت تحولات اقتصادی را به وجود بیاورد. انقلاب دیگر، انقلاب هنری است که گهوارۀ اومانیسم است. در عصر کلاسیک در رنسانس، نوعی جابه‌جایی در مفهوم هنر به وجود آمد و از این دوره به بعد، خود ضمیر انسان، «بِما هُوَ انسان»، قطع نظر از تعلق او به آسمان، مورد توجه هنرمند قرار می­ گیرد و محتوای نقاشی­ها را تشکیل می ­دهد.

هنرمندان، طلایه ­داران اومانیسم

انسان­گرایی در تاریخ اروپا، اغلب توسط هنرمندان مورد توجه قرار گرفت. مفهوم انسان، در یونان باستان نیز وجود داشته است و سقراط رسالت فلسفه را که ـ جهان­ شناسی بود ـ تغییر داد و مأموریت اصلیِ فلسفه خود انسان را «خودشناسی» مطرح کرد. پس از وی، فیلسوفان دیگر نیز به این موضوع توجه کردند. در قرون وسطی، این موضوع طرد شد و با آن مبارزه شد، اما در عصر رنسانس، مجدداً مورد توجه و بررسی قرار گرفت؛ اما در دوران رنسانس، هنرمندان زودتر از سایر اقشار جامعه موضوع انسان‌­گرایی را مورد تأمل و موضوع کار خود قرار دادند.

ویژگی ­ های رنسانس

اولین وجه امتیاز رنسانس از گذشته، «عقل­­گرایی» است که اصطلاحاً به آن «Rationalism» می­­ گویند. به این معنا که عقل بشرِ خود­بنیادِ منقطع از آسمان، می ­تواند منبعی برای معرفت باشد. این مفهوم در دوران قبل از رنسانس اصلاً مطرح نبود. دومین شاخص و وجه تمایز دورة رنسانس از دوران قبل، «علم­گرایی» می ­باشد. این معنا به ویژه در علوم تجربی، که با روش استقرا و مشاهده مستقیم و نیز با آزمایش تسهیل می­ شود؛ در علوم پروتیستی و علومی که از طریق احساس، اثبات­ پذیر است مشهود می ­باشد.

سومین شاخص، بنیادی‌بودن مفهوم آزادی است. متفکران عصر رنسانس، اعتقاد داشتند که ارزش آزادی از دیگر ارزش­های اخلاقی بالاتر حتی عدالت نیز بالاتر است و حتی عدالت، جز در فضای آزادانه به وجود نمی­ آید. چهارمین وجه تمایز، حق­گرایی در برابر تکلیف­ گرایی است. در قرون وسطی، انسان، مکلف به انجام تکالیفی اعم از تکالیف دینی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی بود، اما از رنسانس به بعد، برقراری یک موازنه بین حق و تکلیفِ تابع مطرح شد؛ به این معنا که انسان در حیات اجتماعی دارای حقوقی می ­باشد. نمی­ شود که انسان فقط مجری فرامینِ پادشاه و کلیسا باشد.

انسان­‌گرایی، روح مشترک در وجوه رنسانس!

در دوره رنسانس، انسان به عنوان مرکز هستی، مرکز توجه و قدرت و نیز به عنوان مرکز ارزش تلقی می­شود. اومانیسم در واقع به همین معناست که از هیومن به معنای انسان ـ بما هو جسم ـ گرفته شده است. وقتی می­ گوییم اومانیسم، در واقع اصالت­دادن به وجوه زمینی و خاکی انسان است، یعنی انسان از آن جهت که در طبیعت است، نه از آن جهت که متصل به آسمان است. رنسانس و اومانیسم در مفهوم، جدایی ناپذیرند. از رنسانس به بعد، روح بزرگی در تمدن مغرب­زمین متجلی می­ شود که در ساحت سیاست، اقتصاد، صنعت، فلسفه، هنر و... ظهور و بروز دارد.