فرش اردبیل زیرپای برنامه ریزان کج سلیقه/ بافندگانی که جهانی نشدند

به گزارش خبرنگار مهر، بافته های دستی از صنایع شاخص استان اردبیل است که فرش در میان آن همواره درخشش منحصر به فردی داشته و در گذشته دور دولتهای شرقی و غربی را محسور غنا و ظرافت خود کرده است.

با این وجود گذری بر تاریخ فرش اردبیل نشان می دهد این گره های ظریف و کنار هم بافته دردهای ناگفته بسیار دارند. دردهایی که امروز فرش اردبیل را نه تنها از چشمها انداخته بلکه به واسطه رقبای جدی از بازارهای فروش کنار گذاشته شده و اردبیل مانده و افتخار به گذشته.

این روزها حتی خود اردبیلی ها فرش دستبافت شهر خود را کمتر می پسندند چه رسد مشتریان پر و پا قرص و فرش شناسان قهار که تا همین دیروز برای خرید فرش اردبیل سر و دست می شکستند .

اینکه چه بر سر فرش اردبیل آمد و چرا از اوج به فرود رسید و اینکه چرا نامش از زبان ها حذف شد نیازمند آسیب شناسی هایی است که این روزها به شدت جای خالی آن احساس می شود.

استفاده از مصالح طبیعی در بدنه فرش اردبیل

فرش اردبیل نقش حیاتی در زندگی اردبیلی ها دارد. شرایط اقلیمی این شهر همواره ایجاب کرده تا تمام اتاق ها با فرش پوشانده شود و اگر سرمای سخت و بارش برف ماه های طولانی پشت پنجره اردبیلی ها مهمان بوده، فرش گرم و خوش ساختار خانه هایشان را گرمی بخشیده است.

از سویی ساختار فرش های قدیمی بیشتر به دلیل ثبات رنگ و طرح و عمر طولانی در ماندگاری شهرت دارد. بطوریکه یکی از پیشکوستان فرش بافی در اردبیل می گوید طی ادوار گذشته در فرش اردبیل از رنگ های طبیعی استفاده می شد و بر همین اساس چهره فرش اردبیل متفاوت بود.

کریم خوش لحنی بیش از ۶۰ سال در عرصه فرش بافی حضور داشته و از ۱۵ سالگی که وارد این صنعت شده به یاد دارد که رنگ های گیاهی شامل بویاغ یا  کوتوه بویاغ در فرش اردبیل استفاده می شد که از درخت مخصوصی در یزد تهیه می شد و رنگ قرمز خبره پسندی را تولید می کرد .

به گفته خوش لحنی در گذشته بعد از رنگ ریزی برخی بافندگان از جمله حاج ابراهیم عظیم خانی الیاف فرش را در داخل ادرار گاو فرو می کردند و شستشو می دادند و خاصیت ویژه این ماده موجب ثبوت دائمی رنگ می شد.

این پیشکسوت معتقد است حتی اگر فرش را تکه تکه می کردند رنگ از دست نمی رفت و با این وجود از چنین اقداماتی امروز خبری نیست.

«ریزه ماهی» نقش اردبیل نیست

نکته شنیدنی در اظهارات این فعال فرش آنجاست که به طرح ها اشاره می کند. طرح فرش اردبیل سال ها مورد بی توجهی قرار گرفته و خود به یکی از آسیب های جدی در فروش و عرضه آن تبدیل شده است. تا جایی که حتی خود اردبیلی ها را به اشتباه انداخته و موجب شده فرش اردبیل نظر متخصصان را جلب نکند.

در کنار طرح های مختلف شاخص فرش در اردبیل طرح «ریزه ماهی» به عنوان شاخص ترین آن ها شناخته می شود و بیانگر طرح اعیانی و حد اعلا در فرش های دست بافت است که افراد مرفه و خانواده های با سطح درآمد بالا قادر به تهیه آن هستند. هنوز هم در بین اردبیلی ها این فرش شهرت دارد و گاها گفته می شود این طرح فرش اردبیل است.

اما پیشکسوت فرش این استان نظر مغایری دارد و می گوید فرش «ریزه ماهی» از «بیجار» در زنجان شکل گرفته و به تمام نقاط کشور از جمله اردبیل و تبریز راه یافته است.

خوش لحنی رج های فرش ریزه ماهی را که تعیین کننده قیمت آن است از ۳۰ تا ۶۰ عنوان می کند که البته در اردبیل کم رج بافته می شود و کم رج بودن به معنی درشت تر شدن نقشه فرش است. اما نکته کلیدی صحبت های این فرش فروش آنجا است که ریزه ماهی با فرهنگ و تاریخ هر شهر آمیخته شده و به عنوان مثال رنگ های مسی آن در اردبیل طرفدار دارد.

در کنار ریزه ماهی فرش با طرح «چیتی ماهی» نیز رج های بیشتر ریزه ماهی را شامل می شود که از نظر زیبایی و دقت بافنده در آن شهرت داشته و به مراتب گران تر از ریزه ماهی است.

ماهی های نگهبان مهمان خانه های اردبیل

ریزه ماهی البته اسطوره هایی را پس پرده پنهان دارد و بی دلیل دو ماهی کوچک که به سمت هم خم شده اند و تشکیل یک دایره را داده اند و در میانه آن طرح کوچکی وجود دارد به ذهن طراحان نرسیده است.

کریم حاجی زادهمدیر کل میراث فرهنگی استان اردبیل معتقد است دو ماهی استفاده شده در طرح ریزه ماهی تمثال دو ماهی نگهبانی است که از نطفه سوشیانت منجی دین زرتشت حفاظت می کنند.

نقشه فرش اردبیل محصور در زمان شاه تهماسب

نبود نقشه فرش مشخص از آن اردبیل موجب شده در دور رقابت ها این صنعت استان رشد و نمو نداشته باشد. خوش لحنی پیشکسوت فرش بافی در اردبیل می گوید دلیل اینکه فرش تبریز در بازار جا باز کرده این است که در ۶۰ رج و با چله ابریشم بافته می شود.

وی معتقد است وقتی در شهر همسایه نقاشان وارد بازار شدند و فرش جنبه اقتصادی به خود گرفت توانستند وارد عرصه رقابت شوند اما در خود اردبیل بافندگان چندان نتوانستند رقابت کنند.

خوش لحنی نمونه این موفقیت را نقش هریس می داند که  توسط یک ریاضی دان طرح شده و بر اساس آن در چهار گوشه فرش هیکل و در حاشیه چای دان بافته می شد و هنوز که هنوز است حتی کهنه آن طرفدار دارد.

تاجر فرش معتقد است در وضعیت فعلی فرش اردبیل و سایر مناطق کشور صادرات مطلوبی ندارد و برای دو دسته متقاضی تولید می شود. دسته اول وضعیت مالی مناسبی دارد که فرش های کیفی تر با برندهای معروف را می خرد و دسته دوم فرش های معمولی بافت کارگاه های خانگی را به قیمت نازل تر خریداری می کند.

خوش لحنی می گوید هیچ نقش فرشی به نام اردبیل نداریم و نقش ها متعلق به مناطق دیگر است. تنها نقش فرش اردبیل فرش دوره شاه تهماسب صفوی از نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی است که به نام «نقشه شیخ صفی» شهرت دارد؛ این فرش طرح مختص اردبیل داشت و به غیر از آن هیچ نقش اردبیلی نداریم.

افسوس این تاجر از فرهنگ و هنر دور مانده این فرش از موطن اصلی خود است. به یاد دارد که در سال ۵۵ این فرش را در موزه "ویکتوریا و آلبرت" لندن دیده و همچنان انگلیسی ها بیشتر از اردبیلی ها تنها نقش فرش این شهر را می توانند بازدید کنند.

تجدیدناپذیری که از دست رفته

قالی اردبیل جزو ۵۰ شاهکار جهانی یک سند تاریخی نیز محسوب می‌شود و با امضای استاد مقصود علی کاشانی در مدت ۱۶ سال از سال ۹۱۸ خورشیدی (۹۴۶ ه. ق / ۱۵۳۹ میلادی) در سیزدهمین سال پادشاهی شاه تهماسب بافته شده‌است.

 تار و پود آن ابریشمی است و گره‌های فارسی دارد. در هر اینچ مربع آن حدود ۱۷×۱۹ گره وجود دارد. برخلاف دیگر قالی‌های مشهور آن زمان، این قالی طرحی آرام دارد و نگاره‌های جانوران و انسان بر آن نقش نشده‌است زیرا برای استفاده در مکانی مقدس بافته شده بود.

 نقشه اين فرش براساس تصوير سقف قنديل خانه طراحی شده است و افرادی که وارد اين مکان می شدند کف و سقف تالار را به يک نقش می ديدند که تداعی کننده ذهنيت عارفان دوران صفويه مبنی بر وحدت وجود يعنی از فرش تا عرش به يک نقش است. چند سال قبل در حالی که درخواست ها برای بازگرداندن این قالی به کشور ناکام ماند فرش بافان اردبیلی دست به کار باز تولید این فرش شدند.

فرش بافته شد و خوش لحنی به یاد دارد که وقتی از فرآیند بافت بازدید کرد فرش در اندازه مناسب بافته نمی شد و مشخص بود فرش برای مکان در نظر گرفته شده بزرگ خواهد آمد.

البته در آن مقطع در خصوص نحوه بافت، رعایت مصالح و استفاده از مواد طبیعی و دقتی که خوش لحنی به آن تاکید داشت توجهی نشد و در نهایت باز بافت نقشه شیخ صفی نتیجه نداد و بافندگان مجبور شدند مجددا فرش دیگری ببافند که امروز در تالار چینی خانه گسترده است. خوش لحنی معتقد است تبریزی ها از این طرح بهتر استفاده کردند و فرش های کیفی تری نیز تولید کردند.

نه تنها در تمامی این سال ها به گفته این پیشکسوت طرحی برای فرش اردبیل ابداع نشده بلکه تنها طرح تاریخی نیز به صورت مطلوب مورد استفاده قرار نگرفت و امروز فرش بافان اردبیلی طرح سایر استان ها را با صرف روزها و ماه ها می بافند و به دلیل همان علم اندک در بافت و طراحی به مرحله فروش که می رسد دچار مشکل می شوند.

نمایشگاه های نمادین فرش کارساز نیست

به گفته رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل سالانه نزدیک به ۱۰۰ هزار متر مربع فرش در اردبیل بافته می شود.

سد حامد عاملی تعداد هنرمندان فرش باف و گلیم باف را ۳۳ هزار نفر عنوان  و به ثبت ملی ۱۱ نوع فرش اردبیل اشاره می کند که چندان سازگار با اظهارات پیشکسوتان فرش باف نیست.

طی سال های اخیر یکی از کانال های اصلی معرفی فرش اردبیل شرکت دادن آن در نمایشگاه های داخلی و خارجی بوده است.

از سویی برگزاری این نمایشگاه ها موجب شده نه تنها فرش اردبیل ارزش نگیرد بلکه بازار حراج فروشی برای فرش بافان در این نمایشگاه ها ایجاد شود که خود آسیب جدی به زحمت هنرمندان این حوزه وارد ساخته است.

پیشکوست فرش معتقد است نمایشگاه فرش نه تنها نتوانسته پشتیبان فرش باشد بلکه در فرآیند فروش  اختلال ایجاد می کند.

وی معتقد است روال برگزاری نمایشگاه های فرش مناسب نیست و از نام نمایشگاه مشخص است که باید هر فروشنده و تولید کننده با نمایش چند نمونه کار اقدام به سفارش گیری کند.

اتفاقی که عملا در نمایشگاه ها نیفتاده و در خود استان اردبیل افزایش صادرات طی سال های گذشته به دلیل فروش فرش اردبیل در یکی از نمایشگاه های خارجی به عنوان یکی از فعالیت های مثبت و درخور دستگاه های اجرایی روی خروجی رسانه ها رفت تا بار دیگر به یادآورد فرش اردبیل زیر پای برنامه ریزان کج سلیقه است.

نبود ارزیاب گره شاخص صادرات

داغ دل فرش ایرانی زمانی زنده می شود که در حال حاضر بازارهای جهانی انباشته از فرش پاکستان و چین است. خوش لحنی دست بافنده و فروشنده فرش را در گشودن این گره بسته می بیند و معتقد است فرش اردبیل برای اینکه رونق بگیرد باید تقاضا محور شود. باید به صادرات آن فکری شده و این صادرات باید از طریق دولت برنامه ریزی شود.

حتی مقاله انتقادی این پیشکسوت به اتاق بازرگانی اردبیل پاسخی نمی گیرد و در حالی که هنرمندان اردبیلی در کارگاه های کوچک خود اعجاز گره می زنند کوچک ترین اقدام حمایتی برای صادرات فرش مشاهده نمی شود.

اینجاست که فرصت به سادگی برای دلالان فراهم می شود تا نتیجه زحمت چند ماهه دختران و زنان بافنده را با قیمت نازل بخرند و به بهای گزاف در بازارهای خارجی به فروش برسانند.

 تعداد نامشخص فعالان فرش

در عین حال که بازار فرش اردبیل حال خوشی ندارد تعداد فعالان این صنعت دست نیز مشخص نیستند و از زبان هر مسئولی رقم متمایزی شنیده می شود.

تا جایی که مدیر عامل اتحادیه تولید کنندگان فرش دستبافت استان همین چند ماه پیش تاکید کرده بود که این استان با دارا بودن ۳۵ هزار بافنده فرش؛ سالانه هزار و ۵۰۰ مترمربع فرش توليد می کند.

برخی کارشناسان تاکید دارند که کارگاه های غیر رسمی فرش بافی نیز در روستاها دایر است که در آمار و ارقام به شمارش نمی آید و  به دلیل اینکه این صنعت دست در میان روستاییان و عشایر رواج دارد در واقع بازار فروش آن معیشت تعداد کثیری هنرمند را متاثر می سازد.

هنری که ناجی شهر از فقر شد

به گفته خوش لحنی در سال های ۱۳۲۲-۱۳۲۳ فقر و بیکاری در اردبیل بیداد می کرد. در همان مقطع فرش اردبیل بود که به داد .

هر چند مدیر عامل اتحادیه تولید کنندگان فرش دست بافت عنوان کرده که اردبیل رتبه پنجم کشوری در تولید فرش دستبافت را دارد اما مشخص نیست به کدام دلیل منطقی معیشت فرش بافان تامین نیست و آیا اینطور نبوده که طی سال های اخیر تمام همت ها به افزایش کمی تولید محدود مانده است.؟

در حالی که از یک سو با تسهیلات و بیمه فرش باف تشویق به بافت بیشتر شده و دستگاه های حمایتی از جمله کمیته امداد به عنوان مشاغل خانگی و درآمد زا از این صنعت و  شاغلان آن حمایت کرده اما به مرحله فروش که رسیده دست بافنده خالی مانده و بحال خود رها شده است.

درست در وضعیتی که شهرهای همسایه از بازارهای پر پول خارجی سفارش می گیرند آیا خرید فرش بعد از اتمام توسط قالی باف مددجوی کمیته امداد تنها راهکار فروش آن باید تلقی شود.

فرش اردبیل به همان ظرافتی که بافته می شود نیازمند راهیابی به بازارهای داخلی و خارجی است و بی شک تار و پود آن نگاه شعار زده و کج سلیقه را تاب نمی آورد.

گزارش و عکس: ونوس بهنود