تلفیق اعجازطبیعت و تلاش آدمی/از خانه های سنگی تا روستاهای پلکانی

به گزارش خبرنگار مهر،استان آذربایجان شرقی با دارا بودن بیش از ۲۶ روستای هدف یکی از استانهای غنی در این مورد است که از مشهورترین این روستاهامی توان به کندوان،اشتبین،گل آخور،خشکناب،عنصرود،گنبرف،زنوزق، توته خانه، چراغیل، اسکانلو، نوجه مهر، چکان، آقا بابا فرامرزی، کاسین، سفیده خوان و آستمال اشاره کرد.

کندوان نماد سازگاری انسان با طبیعت

کندوان در 50 كيلومتري جنوب غربي تبریز؛ يكي از روستاهاي دهستان سهند مي باشد كه در 18 كيلومتري جنوب اسكو، در دامنه سرسبز سلطان داغي واقع شده است. اين روستا طبق سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1375، 137 خانوار و 750 نفر جمعيت دارد كه به كار كشاورزي و دامداري و صنايع دستي اشتغال دارند. آنچه به کندوان هويت باستاني داده وجود 117 خانوار و منزل مسكوني در درون توده هاي مخروطي و هرمي شكل صخره اي است. روستاييان کندوان داخل اين توده ها براي خود خانه مسكوني، آغل، انبار و كارگاه ايجاد كرده اند.

معماري صخره اي، حاكي از صحنه هاي مبارزه و جدال انسان با طبيعت و در خدمت گرفتن صخره هاي طبيعی است. در معماري معمولي، به وسيله مصالح ساختماني گچ، آهك و خشت، هيئت اصلي بنا را به وجود می آورند، در صورتي كه در معماري صخره‏اي فضاي مورد نظر در درون توده سنگ هويدا مي گردد و سنگ، مانند كالبدي، قشري مستحكم در اطراف اين فضا ايجاد مي كند.

در اثر فعل و انفعالات آتشفشاني كوه هاي سهند؛ منظره‏اي در يكي از خوش آب و هواترين نقاط ايران ايجاد شده كه بيشتر به نظر خواب و خيال مي آيد. ده ها كران چندتايي، جفتي، تكي، مخروطي شكل و دوك مانند؛ يكي از بهترين مناظر طبيعي ايران را مجسم ساخته است. از دهانه‏هاي آتشفشان سهند و ديگر كوه هاي آتشفشاني اطراف، طي هزاران سال، مواد مذاب بيرون مي‏جهيده است. اين گدازه ها در طي قرون متمادي روي هم انباشته و به تدريج بر روي آنها پوسته‏اي از سنگ ایجاد گرديده است. توده ها و گدازه هاي مذاب آتشفشاني به وسيله باد و بوران طي هزاران سال متمادي تغییر شكل داده و به فرم كران در آمده است. به تدريج قسمت هاي كمتر سخت كران ها ريخته و قسمت هاي سخت‏تر باقي مانده و وضعيت كنوني را كه بيشتر به معجزه طبيعي شباهت دارد ايجاد نموده است. باد و باران مفرط به خصوص در كران هاي ناحيه ورودي روستا بيشتر موثر بوده و صدمه زيادي به آنها وارد آورده، در صورتي كه در شرق و انتهاي روستا به خاطر وجود تپه هاي مرتفع كران ها بلندتر و سالم‏تر باقي مانده است.

در کندوان؛ شكل خارق العاده و چشمگير و خاص طبيعت است كه انسان را به سوي خود كشيد. به خصوص انساني را كه سرگردان گشته و براي دفاع از زندگي خود در جستجوي پناهگاه امني است. در اين مورد احتمالا حمله مغولان سبب شد كه مردم روستاهاي اطراف و بخصوص "حيله ور" از موقعيت طبيعي كران ها استفاده نموده به تدريج درون كران ها را خالي كرده و در آنها مستقر شوند. بدين ترتيب هم خود را از نظر مقابله با بيگانگان در امان ديدند هم سكونت در كران ها را در تابستان و زمستان برای مقابله با سرما و گرما كاملاً مطبوع يافتند.

آنچنان که آنوبانینی مشاهده کرد؛ روستای کندوان داراي مسجد، حمام، مدرسه و آسيا مي باشد که كران مسجد يكي از بزرگترين كران هاي روستا را تشكيل داده است. به دلیل  شكل مخروطي خاص، اغلب كران هاي داراي طبقات مختلف، از داخل با يكديگر ارتباط ندارند. كران ها عموما داراي دو طبقه بوده و در بعضي موارد سه و حتي چهار طبقه نيز در آنها ايجاد كرده اند.

ارتباط طبقات بالايي كرانها با خارج، از طريق پلكان های بسيار زيبايي از بدنه خود كران تامين گشته است. طبقه هم كف، اكثرا اصطبل بوده و طبقات دوم و سوم و چهارم به عنوان سکونت گاه استفاده می شود. در بعضي موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نيز استفاده كرده اند. آبريزها اكثرا در كنار معابر و در خارج از كران ها و محيط مسكوني قرار داشته و هر چند خانواده به طور مشترك داراي يك آبريز هستند. آبريزها اكثرا داراي چند محل نشيمن و انباره مي‏باشد كه بستگي به شيب زمين دارد. به خاطر قطر و ضخامت زياد كران ها، ايجاد نورگير در طبقات پايين كار بسيار مشكلي است، بدين مناسبت نورگيرها اغلب در طبقات بالا واقع شده اند. جنس پنجره ها از چوب بوده اغلب به شكل شطرنجي و در آنها قطعات كوچك شيشه تعبيه شده است.

سوغات كندوان

هنگامي كه از عسل سخن مي‌گوييم ناخودآگاه موضوع سوغات در ذهن‌مان نقش مي‌بندد. يكي از مهم‌ترين سوغات‌هاي كندوان همين عسل است، حتي در مسير نيز وقتي به سمت روستاي كندوان حركت مي‌كنيد، مي‌توانيد كندوهاي عسل را مشاهده كنيد.

خشكبار نيز سوغات سنتي آذربايجان است و به بركت آب و هواي مناسب در سراسر منطقه آذربايجان مشاهده مي‌شود. اگر فصل تابستان باشد مطمئن باشيد با انواع ميوه‌هاي تازه مانند زردآلو، آلبالو و... به استقبال شما مي‌آيند و اگر هم فصل پاييز، زمستان يا بهار باشد و درختان بي‌بار باشند، آنگاه انواع قيصي، آلو، گردو و گاهي اوقات بادام و فندق در سراسر اين منطقه يافت مي‌شود.

انواع بافته‌ها نيز كه بيشتر دسترنج زنان اين سرزمين است در كندوان نيز يافت مي‌شود و در جاي جاي روستا عرضه مي‌شود.

هر چند كه آب كندوان را نمي‌توان جايي ارمغان برد، اما چشمه‌هاي آب طبيعي كندوان نيز از جمله منابع خاص اين منطقه است و براي مداواي بسياري از بيماري‌هاي كليوي آب آن مفيد است.

 اشتبین روستایی با شرایط اقلیمی خاص

روستای اشتبین از توابع بخش سیه رود و دهستان نوجه مهر شهرستان جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی است.اين روستا نمونه اي از روستا هاي كوهستاني - ميان دره اي محسوب ميشود . از نظر تقسيمات آب و هوايي جزء مناطق با اقليم سرد وداراي زمستانهاي طولاني بوده و براي چندين ماه از سال پوشيده از برف است .بافت روستای اشتبین بواسطه احاطه باغات و سایر عوامل کالبدی نظیر ناهمواریها، بستر سنگی، شیب تند اراضی و شرایط اقلیمی خاص، کاملا فشرده و فقط در محدوده شمالی روستا امکان توسعه محدود وجود دارد.

این روستادر فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. اسناد به دست آمده از سنگ نوشته های موجود در روستا تاریخ 843 و 976 هجری قمری را نشان می دهند، ولی به نظر میرسد معماری موجود در برخی بناها مربوط به دوره اشکانیان است.

از تبریز  تا روستای اشتبین 250 کیلومتر فاصله است البته اگر قبل از رسیدن به جلفا مسیر هادیشهر را انتخاب کنید . منظر ه زیبای رود ارس و طبیعت بی نظیر و مناظر شگفت آور که انسان را به وجد می آورد هیبت کوهها و زیبایی جنگل ها وصف ناپذیر هستند

پس از گذز از سیه رود ، نوردوز ، روستای دوزال ، کردشت جاده روستای اشتبین خودش رو نشون میده  از جاده تا روستا حدود هفت كيلومتر است ،یک مسیر کوهستانی با شیب تقریبا" زیاد . بالای جاده که رسیدید یک جنگل زیبا قبل از روستا  در دره نمایان میشود وسط جنگل رودخانه در حال خروشان است و شما را برای استراحت جذب خود خواهد کرد.روستای اشتبین با هوای بسیار عالی  مناظر زيباي روستا  با مردمان سخت کوش مشهور است.

حیاط خانه پشت بام خانه دیگر است

دامداری شغل اصلی اهالی این روستاست میوه های  باغی این منطقه  هم عبارتند از  انار  ، ذغال اخته ،گیلاس ، گلابی ،زرد آلو ، گردو ، سیب ، انجیر، انگور و معماری خانه هابه شکلی است که حیاط خانه پشت بام خانه دیگر است  از عناصر معماری خاص این روستا می توان «بالگون» یا همان بالکن و یا به گویش خود روستاییان «آرتیرما» را نام برد که فضایی بیرون آمده از بنا است و بر روی معابر قرار گرفته و بر اساس شرایط اقلیمی این منطقه مورد استفاده روستاییان قرار می گیرد.

این عنصر از دو جهت باعث آسایش بیشتر اهالی می شود: اول اینکه جلوی تابش زیاد آفتاب تیز تابستان را به درون اتاقها می گیرد و دوم اینکه فضای بادگیر و نسبتا خنکی است که در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد.
ارتفاع آن تقریبا برابر دوطبقه ساختمان است و چهار ستون چوبی که معمولا دارای سرستونهایی حکاکی شده هستند، سقف هرمی و چوبی آن را نگه می دارند. معمولا در زیر این سقف تنوری برای پخت نان وجود دارد.

نرده های زیبا، سرستونهای منقش، ارسی ها و پنجره ها همه از هنر و تمدن والای اهالی این روستا حکایت می کنند. تزئینات در شکل گیری معماری زیبای این روستا نقش بسیار مهمی ایفا کرده اند کوچه های  تنگ این روستا با پله های بسیار بالا میرود و به همدیگر راه دارد.

روستای زنوزق روستای مشهور به ماسوله آذربایجان

زنوزق نام روستایی است که با منظره ای بسیار زیبا و مردمانی میهمان نواز در شمال غربی آذربایجان شرقی قرار گرفته است و بی‌شک یکی از منحصر به ‌ فردترین روستاهای تاریخی و طبیعی ایران است.

اگر انبوهی و تراکم درختان سیب و زردآلو مجال بدهد، می توانید از لابلای آنها منظره جالب خانه هایی را ببینید که تنشان را با کاه و گل اندود کرده اند، پشت به پشت هم، مثل قطاری از الوار از دامنه کوه بالا رفته اند و تمام فضای موجود بین آنها را درختان بلند و کهنی پر کرده است که آویزهای زرد و سبز و سرخی از جنس زردآلو و گردو و سیب دارد.

روستایی در دل کوه‌های سرسبز و طبیعتی زیبا با خانه‌هایی پلکانی که نشان از صفا و صمیمیت مردمان آن دارد. زنوزق علاوه بر زیبایی مسحورکننـده و مردمان مهمان‌نوازش عنوان بزرگ‌ترین روستای پلکانی ایران را به خود اختصاص داده است.
زنوزق روستای پلکانی ایران

زنوزق در کوهپایه‌های کوه قلعه قرار دارد و به همین خاطر از اصول معماری پلکانی ایران هم استفاده کرده؛ اتفاقا به همین دلیل هم به زنوزق یا "زنوز داغ" مشهور شده، یعنی زنوز کوهستانی و به مرور و در گویش عامیانه به زنوزاغ و زنوزق تبدیل شده است.

زنوزق روستای پلکانی زیبایی است. مثل تمام روستاهای پلکانی، پشت بام خانه پایین دست، حیاط خانه بالا دست است و اینگونه زندگی آرام و مسالمت آمیزی میان مردم جریان دارد.

هرچه باشد اینجا روستایی است که آثاری از دوره ایلخانی و صفوی دارد و بسیاری معتقدند قدمت روستا خیلی بیشتر از اینهاست؛ حتی برخی با استناد به نقوش برخی سنگ قبرها، قدمت سکونت در زنوزق را تا دوره میتراییسم عقب می برند.

سنگفرش مرتب روستا و در و پنجره هایی است که با رنگهای آبی و سبز و قرمز رنگ آمیزی شده اند زیباییهای این روستا را دو چندان می کند.

زنوزق در بخش مرکزی شهر مرند واقع شده و از نظر آب و هوایی جزو مناطق سردسیر ایران است که زمستان‌های سرد و طولانی و بهار و پاییز نسبتاً سرد و تابستان‌های معتدلی را دارد.
به نظر کارشناسان قدمت این روستا به دوره ایلخانان می‌رسد، قبرستان زنوزق سال‌ها قبل سنگ‌های قبری داشته که به زبان عربی حجاری شده بودن اما الان تعداد کمی از اون‌ها باقی مانده است و خیلی از این سنگ قبرها به دلیل ناآگاهی تخریب شده‌اند.

این روستا شکل کوهستانی منحصربه فردی دارد و شامل ده‌ها چشمه جوشان، باغ‌های زیبا، کوه‌ها و تفرجگاه‌ها می‌شود، که می‌توان برای گردشگرها خیلی جذاب باشد.

روستای زنوزق در هر فصلی، دیدنی خاصی دارد، از زمان شکوفه دادن این درختان که همه جا رنگین می‌شود گرفته، تا رسیدن میوه‌ها و پاییز باشکوه این درختان و حتی زمستان سفید و بسیار سرد روستا، که هر کدام زیبایی خاص خودش را دارد.

روستای توته خانه باطبیعت بکر

روستای توته خانه از توابع بخش مرکزی شهرستان بناب با مختصات جغرافیایی 46 درجه و 8 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی، در 22 کیلومتری شهرستان بناب و 145 کیلومتری تبریز واقع شده است.

 این روستا در محدودۀ کوهستانی استقرار یافته و اطراف آن را کوه‌های بلند و تپه‌های مرتفع فرا گرفته است. ارتفاع توته خانه از سطح دریا در حدود 1920 متر است و اقلیمی متعدل و کوهستانی دارد.
آب و هوای آن در بهار و تابستان معتدل و مطبوع است و زمستان آن سرد، برفگیر و طولانی می‌باشد.

شهر بناب در دورۀ قبل از مغول از شهرهای آباد و پر رونق آذربایجان بوده است. در قرن هشتم و نهم نیز به لحاظ سیاسی دارای اهمیت بوده و در دورۀ صفوی یکی از شهرهای مهم آذربایجان به شمار میرفته است. لذا با توجه به این‌که روستای توته خانه در محدودۀ جغرافیایی این قلمرو تاریخی قرار گرفته است، می‌توان گفت این روستا دارای قدمت تاریخی می‌باشد.

روستای زیبای توته خانه به دلیل برخورداری از آب و هوای معتدل و کوهستانی، مراتع سرسبز و غنی، چشم‌اندازهای زیبا و مسحورکننده و طبیعت بکر منحصر به فرد به‌ویژه در بهار و تابستان از جذابیت‌های فراوانی برخوردار است.

یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری روستای توته خانه معماری صخره‌ای این روستاست، که در نوع خود کم‌نظیر و جالب توجه است. در قلمرو حیات وحش این روستا انواع پرندگان و جانوران وحشی مانند کبک، گرگ، شغال و روباه وجود دارند و در اراضی روستا و دامنه کوهستان‌های اطراف انواع گیاهان و رستنی‌ها از جمله آویشن، پونه، غازایاقی، شنگ، تره کوهی و گون می‌رویند. طبیعت زیبا و بکر روستای توته‌خانه، مکانی مناسب برای تفریح و گذران اوقات فراغت به‌شمار می‌آید.

از مهم‌ترین سوغات این روستا شامل خشکبار و حبوبات و قالی بوده و صنایع دستی این روستا شامل انواع قالی با رنگ‌های متنوع و طرح‌های محلی است.

گل آخور روستای آبشار خروشان

روستا گل آخور یکی از روستاها و جا‌ذبه‌های استان آذربایجان شرقی است که از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا ، شهرستان ورزقان است.

این روستا در مسیر ورزقان-خاروانا در منطقه ای به نام سه راهی ممد آقا واقع شده است و در 60 کیلومتری مرکز شهرستان قرار دارد که روستای گل آخور بدلیل وجود آبشار گل آخور و نیز آب و هوای ییلاقی منطقه ای مستعد برای گردشگری در استان می‌باشد که همه ساله هزاران نفر را جهت بازدید از جاذبه هایش بسوی خود می‌کشاند.

کوه کسبه، از یک طرف به منطقه جنگلی چیچکلی و از جهت‌های دیگر به ایری داغ، قرمزلی، اوزمدل و قلعه جوشین وصل می‌شود, وجود رودخانه ای دائمی که از دل کوه خارج می‌شود، دره فوق العاده سرسبز و آسیاب‌های آبی، روستای گل آخور را به مجموعه سیاحتی دلپذیری در قلب ارسباران تبدیل کرده است.

واژهٔ «گل‌آخور» در زبان ترکی آذربایجانی به معنای «گل‌ریز» می‌باشد.

آبشار گل آخور که از جاذبه‌های این روستا می‌باشد، از سه چشمه پرآب و  خنک، تشکیل شده و با شدت به پایین سرازیر می‌شود. آب بسیار خنک این آبشار، از کوه‌های شمالی و مرتفع این روستا سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل روستا در آخر به یک آبشار زیبا تبدیل می‌شود که ارتفاع آن، حدود ۱۰ متر است.اهالی روستا به این آبشار چرنا می‌گویند.

علاوه بر این آبشار، قله جلا داغی این روستا و ییلاق‌های با لادست قله مورد توجه گردشگران  و کوهنوردان قراردارد.

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در بالای آبشار چند آلاچیق برای استفاده گردشگران ساخته,  راه رسیدن به خود آبشار برای راحتی مسافران پلکان کشی شده است.

گنبرف روستای گل محمدی ایران در دامنه سهند

درفاصله 10 کیلومتری جنوب شهرستان اسکو، آنجا که رود و کوه به هم می رسند، دست طبیعت یکی از شاهکارهای ممتاز خود را آفریده است و روستای گنبرف را دردامن طبیعت خلق کرده است.

روستای گنبرف که بین اهالی این روستا و روستاهای تابعه آن به "گون بر" شناخته می شود، در زبان فارسی مترادف با "آفتاب گیر" است، به عنوان یکی از زیباترین روستاهای آذربایجان شرقی شناخته می شود. رود فصلی "سئل چایی" ، واقع شدن در دامنه کوه سهند، آب طبیعتی بکربرای این منطقه به ارمغان آورده است و بستری مساعد برای رشد و بالندگی این روستا را فراهم کرده است.

باغ های پلکانی گل محمدی

باغ‌های گل گنبرف هیچ شباهتی به باغ‌های کاشان و قمصر ندارد؛ آنها روی دامنه تپه‌ها قرار دارند و به شکل پله‌ای ساخته شده‌اند. در حاشیه هر باغ و زیر درختان گردو، سیب و گیلاس ردیف‌هایی از بوته‌های گل‌سرخ دیده می‌شود. فقط در بخش‌هایی از هر باغ، بوته‌های گل سرخ کاشته شده و فضای بین هر ردیف گل یا خالی است یا در آنها، درخت‌های دیگری کاشته‌اند.

گلهای محمدی با عصاره های بهشتی به عنوان یکی از نمادهای هویتی این روستا شناخته می شود و این موهبت الهی را به عنوان منبعی برای در آمد اهالی این روستا قرار داده است. فرش دستبافت را نیز می توان یکی دیگر از مشاغل مهم روستائیان برای امرار معاش در نظر گرفت. روستای گنبرف، با چهارهزار نفرجمعیت، از روستاهای پرجمعیت آذربایجان شرقی شناخته می شود.

گزارش از اسد بابایی