شاخصه‌های صیانت از محیط زیست در بیان آیت‌الله جوادی‌آملی

آیت‌الله جوادی‌آملی در یادداشتی به مهمترین شاخصه‌های آثار حفاظت از محیط زیست در اسلام و واکاوی اهمیت درخت‌کاری در آموزه‌های دینی پرداخته است.

به گزارش گروه دریافت خبر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، متن یادداشت این مرجع تقلید به شرح زیر است:

«زیبایی جهان آفرینش در نظام‏‌مند بودن آن است؛ به طوری که هر مخلوقی با هماهنگی اجزای درونی و با هدف معیّن و راه و راهنمای مشخص آفریده شد. از این‏رو، هم نظام فاعلی آن منسجم و عالمانه و هم نظام غایی آن مرتبط و حکیمانه است و هم نظام داخلی آن هماهنگ و خردمندانه تعبیه شده است. پیام قرآن حکیم در این زمینه چنین است: ﴿ربنا الذی أعطی کلّ شی‏ءٍ خلقه ثم هدی﴾؛1 یعنی پروردگار ما ساختار هر مخلوق را برابر استعداد، استحقاق، ظرفیّت و هدف‏مندی او تأمین کرد؛ آن‏گاه او را در بستر مستقیم به مقصدی که مقصود در آن‏جاست، رهبری نمود. این مثلّث میمون، زیبایی هر چیزی را در رعایت اصول علمی و تجربی نظام‏‌های سه‏ گانهٴ مزبور می‏‌داند و اگر آسیبی به ساختار چیزی برسد، هم او را از نیل به هدف اصیل او باز می‏‌دارد و هم دیگران را از فیض او محروم می‏‌کند. آن هجران و این حرمان زشت، چهرهٴ زیبای صحنهٴ آفرینش را مشوّه می‏‌کنند و هرگونه تشویه خلقت که به سلامت جامعه و امنیّت امّت آسیب رساند، وسوسهٴ ابلیس است؛ زیرا شیطان، مکر ابلیسانهٴ خود را در مطاوی امور، تدلیس و تلبیس می‏‌کند که یکی از آن‏ها تغییر ساختار هدف‏مند انسان یا هر موجود دیگر است: ﴿فلیغیرنّ خلق الله﴾.2

گروهی در اثر اغوای شیطان که با ارائه کژراهه‏‌ها و اغرا و تمویه و تسفیه، بشر فریب خورده را وادار به عصیان می‏‌کند، به بهانه حفظ صنعتْ سنّتِ زیبای خلقت را به بدعت تبدیل و نظام با شکوه آفرینش را به هرج و مرجِ آلایش و آلودگی دگرگون می‏‌نمایند. پیام قرآن کریم دربارهٴ ناسپاسان زیست محیطی و فاقدان فرهنگ صیانت محیط زیست، این است: ﴿ظهر الفساد فی البرّ و البحر بما کسبت أیدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلّهم یرجعون﴾.3 آنچه از دستور سپهری و فرمان آسمانی برمی‏‌آید، این است که تابلوی زیبای آفرینش، امانت الهی به دست بشر است. صنایع تجربی موظفند که در راستای تأمین سعادت و سلامت تمام بشر جهت‏‌گیری کنند؛ چنان‏که مکلّفند که حقوق طبیعی هر موجود دیگر را، اعمّ از دریا و آبزیان و هوا و پرندگان هوا و استنشاق کنندگان از آن و نیز هر پدیده طبیعی دیگر، رعایت نمایند و هرگز به هلاکت نسل و حرث رضایت.

صیانت از محیط زیستی، شاخصه‌ای کلیدی در عنصر خلیفة‌اللهی

مهم‏ترین عنصر خلافت الهی بعد از فراگیری معارف دینی، آباد ساختن زمین و نجات آن از هر گونه تباهی و تیرگی است. مقصود از زمین، گسترهٴ زیست بشر است که از عمق دریا تا اوج سپهر و قلّهٴ آسمان را در برمی‌‏گیرد. بنابراین، فرهنگ زیست محیطی با مقام برین جانشینی خدا آمیخته است. آن کس که به جای پالایش هوا، آن را می‏‌آلاید و عوض مرمّت زمین، آن را ویران می‏‌کند و به جای غرس نهال، به قطع درخت می‏‌پردازد و به جای سالم سازی دریا و صحرا، از آلوده نمودن آن‏ها اِبایی ندارد، چنین فارغ بی‏فروغی، بی‏دریغ دروغ می‏‌گوید که خویشتن را خلیفهٴ خدا می‏‌شمرد. منظور از عمارت زمین، تأمین اصول زیست محیطی برای حیات انسانی است؛ نه خصوص زندگی گیاهی که برخی دارند و نه مخصوص حیات حیوانی که عدّه‏‌ای به آن بسنده نمودند، بلکه زندگی انسانی که جامع تمام مراحل نباتی و حیوانی هم خواهد بود؛ یعنی هم زمین از خطر تباهی برهد و هم زمینه از ضرر اخلاقی مصون بماند تا هم بدن از مزایای طبّ طبیعی طرفی بندد و هم روح از مواهب ویژهٴ نَفَس رحمانی، به رَوْح و ریحان نایل شود.

حفاظت از محیط زیست؛ صدقه جاریه

پیامبر بزرگ و گرامی اسلام چنین فرمود: «ثلاث یجلین البصر، النظر الی الخضرة وإلی الماء الجاری وإلی الوجه الحسن»؛4 سه چیز است که پایهٴ روشنی دیده‏‌اند: نگاه به سبزه و به آب روان و به روی نیکو. اگر جلوهٴ چشم در دیدن فضای سبز و آب روان است، معلوم می‏‌شود که ایجاد و حفظ بوستان و گلستان و پارک سبز و روان ساختن جوی صاف، مطلوب اسلام است؛ نه در تحصیل آن کوتاهی رواست و نه در حراست آن، قصور سزاست و نه در نگهداری منابع طبیعی و مراتع و مزارع گل و گیاه، فتور به جاست.

اگر فضای سبز با زرع یا غرس خوشه یا شاخهٴ ثمر بخش همراه است، خیر مضاعف محسوب می‏‌شود. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) غرس درخت میوه را صدقهٴ ثواب آور دانست و در تشویق آن، چنین فرمود: «من غرس غرساً لم یأکل منه آدمیٌ و لاخلقٌ من خلق الله إلاّ کان له صدقةً».5 گسترهٴ فیض خدا باعث شد که ثواب صدقه دادن از راه زرع یا غرس درخت بارآور، اختصاصی به بهره برداری بشر نداشته باشد؛ بلکه اگر هر مخلوقی اعم از حیوان یا انسان از آن استفاده کند، عنوان صدقه بر آن منطبق خواهد شد؛ چنان‏که از آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین مأثور است: «من زرع زرعاً فأکل منه طیرٌ کان له صدقةً».6

لازم است به این نکتهٴ فاخر عنایت شود که ارزش فضای سبز و تأمین آن با زرع یا غرس، اختصاصی به مورد امیدواری زارع یا غارس از بهره‏وری شخصی ندارد؛ بلکه در موردی هم که کشاورز یا باغ‏دار، امیدی به حیات خود ندارد و از بهره‌‏مندی شخصی ناامید است، دستور اسلام به تحصیل فضای سبز محفوظ است. لذا، دو نمونه از احادیث مربوط به ترغیب به زرع و غرس ارائه می‏‌شود که در یکی امید، حاکم است و در دیگری امیدْ محکوم؛ آن‏که مورد امید است: از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیده است: «إنّما الأمل رحمةٌ من الله لأُمتّی، لولا الأمل ما أرضعت أمٌ ولداً و لا غرس غارسٌ شجراً»؛7 یعنی آرزوی معقول، رحمت خداست که نصیب امّت اسلامی شده است و اگر آرزوی صحیح نمی‏‌بود، هیچ مادری فرزند را شیر نمی‏‌داد (زیرا علم به بقا و دوام او نداشت و ندارد) و هیچ نهالْ کاری درخت نمی‏‌کاشت (چون علم به نموّ و بهره‏برداری از آن را ندارد)؛ آن‏که مورد ناامیدی نیست: از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیده است: «إن قامت الساعة و فی ید أحدکم فسیلةٌ فإن استطاع أن لایقوم حتی یغرسها فلیغرسها»؛8 اگر نشایی در دست یکی از شماست و قیامت در آستانهٴ قیام است و مرگ شما قطعی است، اگر کمترین مهلت برای غرس نهال و کاشتن آن در اختیار دارید، از آن فرصت کوتاه کمک بگیرید و آن را کشت کنید. اهتمام اسلام به فضای سبز، به ویژه خوشه یا شاخه مثمر، کاملاً از مطاوی رهنمودهای رهبران الهی در متون دینی مشهود است؛ به طوری که گاهی کاشتن درخت، در ردیف بهترین و مقدس‏ترین کارهای خیر قرار می‌‏گیرد؛ چنان‏که از رسول اکرم مأثور است: «سبعٌ یجری للعبد أجرهنّ و هو فی قبره بعد موته: من علّم علماً أو أجری نهراً او حفر بئرًا أو غرس نخلاً أو بنی مسجداً أو ورّث مصحفاً أو ترک ولداً یستغفر له بعدموته».9 در این حدیث شریف، درخت کاری در کنار تعلیم دانش، ساختن مسجد، توریث قرآن یا کتاب علمی سودمند دیگر و… واقع شد که این مقارنه، کاشف از درجهٴ بالای اهتمام اسلام به درخت کاری است. لذا، هم درباره نگهداری درخت و آبیاری آن دستور رسیده است و هم درباره پرهیز از قطع آن. از حضرت رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مأثور است: «من سقی طلحةً أو سدرةً فکأنّما سقی مؤمناً من ظمأ»؛10 یعنی هر کس درخت محتاج به آبیاری را (درخت سدر و مانند آن خصوصیتی ندارد) سیراب نماید، گویا انسانِ مؤمنِ تشنه را سیراب نمود. همچنین از امیرالمؤمنین، علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) نقل شده است: از بریدن درخت تر و سبز پرهیز شود؛ مگر برای ضرورت؛11 چنان‏که از امام رضا (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام) در این باره حدیث‏‌های سودمندی نقل شده است و حفظ آن را برای مناطق کویری و کم درخت و بیابان، نافع‏تر معرفی کردند و قطع درخت را با تبدیل و تعویض، بدون مانع اعلام فرمودند.12

درخت؛ تجلی پروردگار عالم

درخت یکی از مظاهر زیبای خلقت و جلوه‌ای از تجلیات پروردگار عالم است که بخش مهمی از نیازهای بشر را بر آورده می‌سازد، بهره‌های زیادی که درختان عاید بشر می‌کنند مانند آبادانی، خرمی، لطافت، آسایش، صفا و پاکی و موارد فراوان دیگر، باعث شده تا پیشوایان و بزرگان دینی خصوصا اهل بیت علیهم السلام، همواره نسبت به غرس نهال توصیه‌های ویژه داشته باشند.

از این رو شایسته است مسلمانان نسبت به کاشتن و حفظ درخت کوتاهی نکنند چراکه درختان از ابزار و عواملی هستند که در ایجاد هوای پاک و سالم سازی آن تأثیر ویژه دارند.

اهتمام ویژه اسلام به درخت کاری

«اهتمام اسلام به درخت کاری، به ویژه کاشتن دانه یا شاخه ثمربخش، کاملاً در متون دینی مشاهده می‌شود؛ به طوری که گاهی کاشتن درخت، در ردیف بهترین و مقدس‌ترین کارهای خیر قرار می‌گیرد؛ چنانکه از رسول اکرم در ضمن حدیثی آمده است که آن بزرگوار درختکاری را در کنار تعلیم دانش، ساختن مسجد، به ارث گذاشتن قرآن یا کتاب علمی سودمند دیگر و ...قرار داده است13 و این کنار هم قرار دادن، کاشف از درجه بالای اهتمام اسلام به درختکاری است.

اهمیت درختکاری به حدی است که رسول خدا در خصوص آن می‌فرماید: اگر نهالی در دست یکی از شماست و اعلان بر پایی قیامت شده است و مرگ شما هم قطعی باشد، ولی تا بر پایی آن به اندازه کاشتن یک نهال، فرصت دارید، آن را بکارید.14

درختکاری و آثار بی بدیل آن در سبک زندگی اسلامی

از منظر آیت الله جوادی آملی و با بهره گیری از اثر گرانسنگ ایشان یعنی کتاب مفاتیح الحیات، آثار بی بدیل درختکاری در زندگی جوامع انسانی اینگونه تبیین شده است:

1. کسب حلال بودن آن؛ امام صادق می‌فرماید: «زراعت و درخت‌کاری کنید به خدا قسم عملی حلال‌تر و پاکیزه‌تر از آن نباشد».15

2. صدقه بودن محصول آن؛ رسول خدا می‌فرماید: «اگر مسلمانی درختی بکارد و از میوه آن پرنده، انسان یا حیوانی بخورد برایش صدقه محسوب می‌گردد».16

چنانکه در حدیث دیگر از آن حضرت چنین آمده است: هر کسی زراعتی کشت کند و پرنده ای ازآن بهره بگیرد، برای او صدقه شمرده می‌شود.17

3. پاداش به اندازه محصول آن؛ رسول خدا می‌فرماید: «هرکس درختی بکارد، خدا به اندازه محصول آن، برایش پاداش می‌نویسد».18

4. ادامه بهره‌مندی از آن پس از مرگ؛ رسول خدا در ضمن حدیثی می‌فرماید: «یکی از کسانی که از دنیا رفته‌ و در قبرش به سر می‌برد ولی بهره‌مندی او از دنیا ادامه دارد و در نامه اعمالش برایش ثواب نوشته می‌شود، کسی است که درخت خرمایی بکارد».19

امام صادق (ع) هم در ضمن حدیثی می‌فرماید: یکی از چیزهایی که مومن پس از مرگش از آن بهره‌مند می‌شود درختی است که آن را کاشته است.20

فضایل و پاداش‏ها در این روایات برای امور فردی نیست؛ تاخود فرد بهره ببرد بلکه ترغیب و تشویق به امور اجتماعی است؛ تا دیگران از حاصل این کار ها سود ببرند؛ در حالی که خود شخص نیز سود می برد.

در خاتمه لازم به ذکر است علاقمندان به موضوعاتی از قبیل چیستی شاخصه‌های صیانت از محیط زیست در آموزه‌های اسلامی، می‌توانند به آثارآیت الله جوادی آملی به ویژه کتاب گرانسنگ «مفاتیح الحیات» و کتاب ارزشمند«اسلام و محیط زیست» مراجعه نمایند.

1 سورهٴ طه، آیهٴ ۵۰/

2 سورهٴ نساء، آیهٴ ۱۱۹/

3 سورهٴ روم، آیهٴ ۴۱/

4 نهج‏الفصاحه، ج ۱، ص ۲۹۲/

5 نهج الفصاحة، ج ۲، ص ۵۶۳/

6 همان، ج ۱، ص ۴۳۵/

7 همان، ج ۲، ص ۷۱۳/

8 نهج الفصاحة، ج ۲، ص ۷۱۳/

9 همان، ج ۱، ص ۴۹۷/

10 وسایل الشیعة، ج ۱۷، کتاب التجارة، باب ۱۰، من أبواب مقدماتها.

11 بحار الأنوار، ج ۷۶، ص ۳۱۹/

12 وسایل الشیعه، کتاب الزراعة، باب ۷/

13 . سَبْعَةٌ یَجْرِی لِلْعَبْدِ أَجْرُهُنَّ وَهُوَ فِی قَبْرِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ: مَنْ عَلَّمَ عِلْمًا أَوْ أَجْرَی نَهَرًا أَوْ حَفَرَ بِئْرًا أَوْ غَرَسَ نَخْلاً أَوْ بَنَی مَسْجِدًا أَوْ وَرَّثَ مُصْحَفًا أَوْ تَرَکَ وَلَدًا یَسْتَغْفِرُ لَهُ بَعْدَ مَوْتِهِ کنزالعمال، ج‌15، ص 954

14 . ... إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَ فِی یَدِ أَحَدِکُمُ الْفَسِیلَةُ، فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّی یَغْرِسَهَا فَلْیَغْرِسْهَا(مستدرک الوسائل، ج‌13، ص 460.)

15 . ... ازْرَعُوا وَ اغْرِسُوا، فَلا وَ اللَّهِ مَا عَمِلَ النَّاسُ عَمَلاً أَحَلَّ وَ لا أَطْیَبَ مِنْهُ... (عوالی اللئالی، ج‌3، ص 203.)

16 مَا مِنْ مُسْلِمٍ... یَغْرِسُ غَرْساً فیَأْکُلُ مِنْهُ طَیْرٌ او إِنْسَانٌ أَوْ بَهیِمَة إلاّ کَانَ لَهُ بِهِ صَدَقَة (مستدرک الوسائل، ج‌13، ص 26.)

17 . مَنْ زَرَعَ زَرْعًا، فَأَکَلَ مِنْهُ طَیْرٌ ... کَانَ لَهُ صَدَقَةٌ (کنز العمال، ج‌3، ص 892.)

18 . ما مِن رَجُلٍ یَغرِسُ غَرساً إلاّ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الأجرِ قَدرَ ما یَخرُجُ مِن ثَمَرِ ذلِکَ الغَرسِ (الجامع الصغیر، ج‌1، ص 514.)

19 . خَمْسَةٌ فِی قُبُورِهِمْ وَ ثَوَابُهُمْ یَجْرِی إِلَی دِیوَانِهِمْ: مَنْ غَرَسَ نَخْلا... (بحار الانوار، ج‌101، ص 97.)

20 سِتُّ خِصَالٍ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ: ... غَرْسٌ یَغْرِسُه... (بحار الانوار، ج‌6، ص 293).

انتهای پیام