روابط ایران و روسیه دارای بعد استراتژیک است یا تابع مسایل مشترک؟

سيد صادق روحاني: برخي گمان مي کنند که روابط ايران و روسيه به خاطر سبقه تاريخي و نزديکي مواضع داراي عمق استراتژيک است. اما علامت سوال هاي زيادي را مي توان در برابر اين گزاره قرار داد. تا پيش از انقلاب و با اتحادي که ميان ايران و آمريکا بر قرار بود ، عملا روسيه جاي زيادي در سياست خارجي ايران نداشت. اما پس از پيروزي انقلاب و قرار گرفتن ايران در جبهه مقابل آمريکا پاي روسيه به بسياري از پروژه ها و قراردادهاي ايران باز شد.
قراردادهاي مختلفي بين ايران و روسيه بسته شده است. معروفترين اين قراردادها دو قرارداد است. اولي قرارداد نيروگاه اتمي بوشهر و دومي قرارداد خريد سامانه موشکي اس 300 است. هر دوي اين توافق ها هم به خاطر خلف وعده روس ها مشهور شده اند.
قرارداد اوليه تاسيس نيروگاه اتمي بوشهر پيش از انقلاب با آلمان بسته شد اما با وقوع انقلاب در ايران عملا ساخت نيروگاه متوقف شد. در اوایل سال ۱۳۶۸ با سفر آيت الله هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت به روسیه، موافقتنامه همکاری هسته‌ای میان دو کشور تدوین شد و متعاقب آن در ۲ شهریور ۱۳۷۱ موافقتنامه کاملی از همکاری‌های هسته‌ای ایران و روسیه امضا شد. اما هنوز نيروگاه اتمي بوشهر به بهره برداري کامل نرسيده است. بارها روس ها کار ساخت نيروگاه بوشهر را به تعويق انداختند و تا کنون چنديدن بار روند ساخت آن متوقف شده است. : مسئله سوخت هسته‌ای به یکی از نکات اختلافی ایران و روسیه تبدیل شده است. ایران گمان می‌کند که روسیه با کارشکنی مانع از تکمیل پروژه هسته‌ای‌اش می‌شود. بر اساس توافقات دو طرف، روسیه برای راه‌اندازی نیروگاه بوشهر باید در یک مدت معین سوخت در اختیار ایران قرار دهد و تفاله‌های آن را پس از مصرف به روسیه بازگرداند. مسکو بارها تاکید کرده است که با دادن سوخت هسته‌ای مورد نیاز ایران کاملا موافق است و قطعا انرژی مورد نیاز نیروگاه‌های هسته‌ای ایران را تامین خواهد کرد و این موضوع به هیچ وجه به معنای زیر پا گذاشتن معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای نیست.
قرار داد دوم نيز مربوط به خريد سامانه موشکي اس 300 است. در دی ۱۳۸۷ وزیر دفاع ایران از تحویل این سیستم خبر داد و بهمن ماه همان سال مصطفی محمد نجار وزیر دفاع ایران برای مذاکرات مروبط به این سیستم به ایران به روسیه سفر کرده است. قراردادی میان طرفین جهت دریافت ۵ سامانه اس ۳۰۰ به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار منعقد شده بود اما روسیه از تحویل آن به ایران خودداری می‌کند.
به قول سرگئی شاشکوف يک پژوهشگر مسائل استراتژیک روسیه ،روابط ایران و روسیه بر خلاف آنچه تصور می‌شود چندان عمیق و استراتژیک نیست و با توجه به تحولات دائمی منطقه و پیش‌بینی حوادث در آینده روابط دو کشور را دائما دست خوش تغییر می‌کند. مسائل مهم منطقه اي ايران مواضع ايران و روسيه را به هم پيوند داده است. اين مسايل از يک طرف شامل مسائلي است که به واسطه همسايگي دو کشور پديد آمده است و از طرف ديگر شامل مسايلي است که در مقابله با آمريکا و غرب در منطقه و جهان اين دو کشور را نزديک به هم کرده است.
مهمترين مسايلي که به واسطه همسايگي ميان دو کشور وجود دارد مسئله رژيم حقوقي درياي خزر است. کشورهای همسایه دریای خزر که شامل روسیه، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و ایران می‌شود به رغم مذاکرات 20 ساله‌شان همچنان بر سر تقسیم بستر و آب دریای خزر با یکدیگر اختلاف دارند. مدودف در نشست کشورهای همسایه دریای خزر در باکو در نوامبر 2010 تاکید کرد، اگر کشورهای همسایه دریای خزر نتوانند اختلاف‌های موجود را حل کنند، بر تمامی آنها لازم است که به معاهده امضا شده میان مسکو و تهران در سال 1921 پایبند باشند.
در مسايل منطقه اي نيز ايران و روسيه در مسئله سوريه در کنار هم و همسو بودند. اما اين همسويي بيشتر به دليل مخالفت با آمريکا بود تا ارتباط استراتژيک دو کشور. از نگاه روسیه ایران تاثیر به سزایی در تحولات جهان اسلام دارد و همکاری با این کشور می‌تواند موازنه لازم برای روسیه در محیط پیرامونی آن که توسط کشورهای اسلامی احاطه شده، به وجود آورد. علاوه بر آن دستاوردهای کلان مالی که روسیه از همکاری‌های اقتصادی‌اش با ایران به دست آورده چیزی نیست که مسکو بتواند به راحتی از کنار آن بگذرد یا نادیده بگیرد. مهم‌ترین این همکاری‌ها، پرونده مشترک هسته‌ای است که مهم‌ترین پروژه اقتصادی و تجاری مشترک دو کشور محسوب می‌شود.
حالا يک اتفاق تازه در روابط دو کشور روي داده است و آن مسئله از سر بحران اوکراين اتفاق افتاده است. پس از اختلاف شديد روسيه و غرب بر سر مسئله اوکراين آمريکا و متحدانش تحريم هاي سنگيني را عليه روسيه وضع کردند که اين مسئله تا حدودي اقتصاد اين کشور را تحت تاثير خود قرار داده است. حالا ايران هم که سال هاست درگير تحريم است با روسيه يک قرار داد جديد بسته که طبق آن روسيه در برابر نفت ايران همواپيما مي سازد. دفتر طراحی توپولوف در مسکو در نظر دارد جت دو موتوره از نوع"تی یو۲۰۴" از سری"اس ام" را در ایران تولید کند. روزنامه تايمز چاپ موسکو در اين باره نوشت که این مساله در دیدار نمایندگان بازرگانی دو کشور در یازدهمین نشست شورای روابط بازرگانی ایران و روسیه در اوایل هفته جاری در تهران مطرح شد. این نشست در ابتدا بر روی توافق امضا شده در ماه اوت درخصوص نفت در مقابل کالا متمرکز شده بود که براساس آن روسیه روزانه 50 هزار بشکه نفت از صادرات نفت ایران را می خرد و در مقابل کالا، خدمات و تجهیزات به ایران می دهد.
به طور خلاصه بايد گفت که روابط تهران - موسکو بيش از آنکه تابع يک عمق استراتژيک باشد، به خاطر مسايل مشترکي است که پيرامون روابط دو کشور وجود دارد و بنابر اين مسائل رويکردهاي متفاوتي اتخاذ مي شود.
2929