هرآنچه می‌خواهید از زمین‌لرزه پایتخت بدانید

مدیریت بلایای طبیعی، به خصوص زمین لرزه ها امری مشکل است. اگرچه امروزه بشر با پیشرفت های تکنولوژیک به خصوص در زمینه مقابله با پدیده طبیعی زمین لرزه به نتایج مطلوبی رسیده که عملکرد عینی آنها را در آئین نامه های ساخت و ساز مشاهده می کنیم ولی هنوز زمین لرزه در زمره مخاطره آمیزترین پدیده های طبیعی محسوب می شود. امروزه دانشمندان علوم زمین لرزه صراحتاً بر این نکته تأکید دارند که پیش بینی زمین لرزه به این معنا که بزرگا و مکان آن مشخص شود با دانش فعلی بشر امکان پذیر نیست ولی سیستم های هشدار و پاسخ سریع زمین لرزه می توانند در کاهش خسارات جانی و مالی زمین لرزه بسیار سودمند باشند.

این سیستم به لحاظ تاریخی که از عملکرد آن گذشته چگونه بوده است؟

نیاز به یک سامانه سریع در زمینه پاسخ زمین لرزه به خصوص در مورد مکان رویداد آن ریشه ای تاریخی دارد. شاید لرزه نگار ابتدایی چینی ها که بیش از 2 هزار سال قدمت دارد اولین کوشش های بشر در راه رسیدن به این نیاز بود. اگر چه هنوز نیز بشر نتوانسته این مسئله را به خوبی حل کند، چرا که می بینیم در زمین لرزه ژانویه 1995 کوبه ژاپن، یک روز زمان صرف شد تا ابعاد گسترده فاجعه آشکار شود و ما نیز در سرزمین خود ایران بارها با این معضل روبه رو شده ایم. سیستم های هشدار و پاسخ سریع به این نیاز اطلاعاتی آشکارا پاسخ مثبت می دهند. زمین لرزه 21 سپتامبر 1999 چی -چی تایوان اولین تجربه عملکرد مثبت این سیستم بود. اطلاعات به دست آمده از این سیستم در این زمین لرزه تصویر دقیقی از اثرات این رویداد را آشکار و مسیر امداد را مشخص و کمک شایانی به امداد گران کرد. مدیریت مؤثر بحران در این زمین لرزه جان تعداد زیادی از مردم را نجات داد. این سیستم طبق عملکرد صدها دستگاه شتابنگار و لرزه نگار  که در سراسر جزیره تایوان نصب شده اند عمل می کند که همه آنها به یک سیستم کنترل مرکزی متصل است. مشابه این سیستم اکنون در استانبول ترکیه، در مکزیکو سیتی، کالیفرنیا و هند در حال فعالیت بوده یا در مرحله اجرا است.

عملکرد این سامانه چگونه است؟

در بحث سیستم های هشدار و پاسخ زمین لرزه ما با 3 سامانه اصلی روبرو هستیم. در حالت نخست چند ثانیه قبل از زمین لرزه مورد توجه است که سامانه های هشدار اولیه زمین لرزه (Earthquake Early Warning System) نقش اساسی را در این مواقع ایفا می کند. زمان هشدار در این حالت از صفر تا حد اکثر 90 ثانیه است. این سامانه طبق ثبت اولین رسید موج p توسط تعدادی از دستگاه شتابنگار و با علم به اینکه بین رسید امواج p و امواج مخرب تر s فاصله زمانی وجود دارد عمل می کنند. عملکرد ناشی از هشدار این سامانه می تواند به تخلیه ساختمان ها (البته تعداد کمی از مردم می توانند در مدت 30 ثانیه ساختمان را تخلیه کنند) و توقف عملکرد شریان های حیاتی و مترو منجر شود. حالت دومی در بحث سیستم هشدار و پاسخ زمین لرزه وجود دارد که بر اساس «حین زمین لرزه» مورد توجه است. در این حالت سامانه های اعلان خطر لرزه ای (Seismic Alarm System) اعلان خطر یا زنگ خطر این سیتم لرزه ای می تواند هشدار یا سیگنال لازم برای قطع شریان های حیاتی داخل سیستم های مسکونی مانند گاز و آسانسور ها، سیستم های توزیع برق در داخل شهرها را تأمین کند.

یک حالت سومی نیز تحت عنوان «بلافاصله پس از زمین لرزه » هست که سامانه پاسخ سریع زمین لرزه (Earthquake Rapid Response System) در این حالت اطلاعات به دست آمده در این سامانه چند ثانیه پس از رویداد زمین لرزه منجر به تهیه نقشه های خسارت طبق مقادیر شدت طیفی (spectrum intensity) می شوند. این نقشه ها مناطق آسیب دیده را مشخص و کمک فراوانی به امداد گران برای رسیدن به مناطق با خسارات بالا می  کند.

کدام یک از این سامانه ها که اشاره کردید مناسب تر است؟

سامانه هشدار سریع زمین لرزه پیچیده تر از سایر سامانه هاست. این سامانه نیاز به دستگاه های شتابنگار دارد که بتوانند به صورت بر خط (on line) مقادیر بیشینه شتاب و شدت های طیفی را در نزدیکی چشمه زمین لرزه مهیا کند و ارتباط مستمری بین ایستگاه های لرزه ای و مرکز پردازش داده ها برقرار باشد. البته سامانه هشدار سریع زمین لرزه می تواند به عنوان سامانه اعلان خطر و پاسخ زمین لرزه نیز عمل کند در صورتی که تعدادی از دستگاه های شتابنگار در ساختمان های مهم و به طور یکنواخت در مناطق شهری نصب شوند. برای نمونه این چنین سیستمی باید شامل تعدادی از ایستگاه های لرزه ای در مناطق نزدیک به چشمه های لرزه زا باشد. کاربرد های اصلی این سامانه در مناطق شهری، قطارهای سریع السیر، سامانه های توزیع گاز و سایر شریان های حیاتی و مراکز مهم اقتصادی است.

در مورد سامانه اعلان خطر، دستگاه های شتابنگار در داخل سازه ها جایی که سیگنال های هشدار مورد نیاز است قرار دارند(مثلاً یک نیروگاه اتمی)، ارتباط مداوم بین ایستگاه های لرزه ای و مرکز اعلان خطر باید برقرار باشد، اما سامانه پاسخ سریع زمین لرزه نیاز به تعداد زیادی دستگاه شتابنگار دارد که این دستگاه ها به صورت یکنواخت در مناطق شهری نصب می شوند. ایستگاه های شتابنگاری می توانند مجهز به سیستم های ارتباطی موبایل باشند تا بلافاصله پس از زمین لرزه از طریق ارسال پیام کوتاه، اطلاعات لازم را به مرکز کنترل ارسال کنند. پیام ارسالی می تواند شامل اطلاعاتی نظیر بیشینه شتاب ثبت شده، مقادیر شتاب طیفی و... باشد که اساس تهیه نقشه های خسارت و آسیب است.

سیستم های هشدار سریع و اعلان خطر بیشتر برای قطع شریان های حیاتی و آسیب پذیر به کار برده می شود و هدف آنها تقریباً یکی است و سامانه های پاسخ سریع معمولاً برای مناطق بزرگ شهری و صنعتی جایی که مدیریت بحران اهمیت بسیاری دارد کاربرد دارند.

این نکاتی که شما اشاره کردید به هر حال خیلی در جلوگیری از وقوع زلزله می تواند اثر گذارد باشد. اینطور می توان نتیجه گرفت که دولت می تواند با توجه جدی به آن در وقوع حادثه دلخراش زلزله تا حدی از بار مصیبت موضوع کم کند؟