رشد سازمان همکاری شانگهای و تزلزل هژمونی غرب

نشست دو روزه سران این سازمان به بار نشسته در شرق، روز پنجشنبه در شهر 'دوشنبه 'پایتخت 'تاجیکستان' گشایش می یابد و حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران که حالا کشورش در آستانه تبدیل شدن از عضو ناظر به عضو اصلی است، در این نشست شرکت می کند.

روحانی، فرصت را غنیمت دانست و همزمان با این نشست، سفر رسمی به قزاقستان و تاجیکستان را هم در برنامه گنجاند تا هم برای تحکیم روابط با این دو کشور موثر آسیای میانه گام بردارد و هم نقشی در قد و قواره ایران بزرگ در نشست شانگهای داشته باشد.

ایدۀ تشکیل این پیمان زمانی نزد پکن و مسکو شکل گرفت که آمریکا به عنوان ابرقدرت یکه تاز جهان، نظم نوین جهانی را اعلام کرد. زمان کوتاهی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی می گذشت و مسکو که تازه از درون این فروپاشی سربرآورده و جایگاه پیشین خود را به عنوان یک ابرقدرت و یکی از قطبهای مهم در جنگ سرد از دست داده بود به همراهی پکن که در رویارویی های اقتصادی با غرب و ژاپن نیازمند متحدی برای خود بود، پیمان شانگهای را منعقد کردند.

همچنین روسیه که به عنوان یک هم پیمان اصلی ، مهم و تاریخی کشورهای مشترک المنافع نسبت به همگرایی و همکاری این کشورها با غرب به ویژه آمریکا حساس بود، ترجیح داد که آنها را در یک پیمان منطقه ای دور هم جمع کند.

برخی از کشورهای تازه استقلال یافته آسیای میانه که بخشی از جمهوریهای سابق شوروی را تشکیل می دادند و هنوز به روسیه وابسته بودند نیز از این پیمان استقبال کردند ، لذا زمینۀ ایجاد چنین پیمانی که بعد ها ساختار یک سازمان را یافت فراهم شد.

در اردیبهشت سال 1375 ( آوریل 1996 ) پنج کشور روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در شهر شانگهای چین این پیمان را به منظور تقویت اعتماد نظامی در نواحی مرزی خود به امضا رساندند. این پیمان در ادامه توافقات اولیه ای شکل گرفت که در سال1369 ( 1990) میان روسیه و چین برای کاهش نیروها و تاسیسات نظامی در نواحی مرزی دو کشور و اقدامات اعتماد سازی، منعقد شده بود.

در سال1380 ( 2001 )با پیوستن ازبکستان به آنچه که تا آن زمان پیمان خوانده می شد و با هدف افزایش سطح همکاریها بین اعضا، به 'سازمان همکاری شانگهای ' تغییر نام داد. در سال 1383 (2004 )مغولستان و در سال بعد ایران،هند و پاکستان و در سال 1391 ( 2012 ) افغانستان به عنوان ناظر به این سازمان پیوستند.

اعضای شانگهای، در حالی در سال 2005 سه قدرت بزرگ آسیایی ایران، هند و پاکستان را به عنوان عضو ناظر پذیرفت که در همان سال ایالات متحده آمریکا درخواست عضویت داد اما اعضای این سازمان، با 'نه' خود، واشنگتن را برای همکاری قابل اعتنا ندانستند.

*** اهداف

سازمان همکاری شانگهای که به گفته برخی تحلیلگران از دل رقابت قدرت های بزرگ بیرون آمد و باهدف همکاری های چند جانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شد در ابتدا در پی غیرنظامی کردن مرز بین چین و روسیه و برقراری امنیت در طول مرزهای این دو کشور بود.

از پنج عضو اولیه سازمان، چهار عضو یعنی روسیه ، قزاقستان ، قرقیزستان و تاجیکستان با یکدیگر اختلافات مرزی اندکی داشتند که با انعقاد پیمانهای دو و چند جانبه از بابت مسائل مرزی مشکلات بین خود را تقریبا حل کرده بودند. تنها نگرانی این اعضا از بابت مرزهای وسیع با چین بود که عضویت در سازمان همکاری شانگهای آنها را از تحرکات مرزی همسایه قدرتمندشان مطمئن ساخت.

عضویت در این سازمان سبب شد که چین نیز از مرزهای طولانی هفت هزار کیلومتری با همسایه های خود آسوده خاطر شد و توانست به دیگر مسائل اساسی همانند اقتصاد در حال رشد خود بپردازد.

از دیگر اهداف این سازمان می توان به همکاریهای امنیتی و تلاش برای رفع نگرانی از تشدید افراط گرایی و تروریسم در منطقه آسیای مرکزی اشاره کرد. هر شش عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای در اشکال و اندازه های متفاوت با تهدید افراط گرایی و پیامد احتمالی آن یعنی جدایی طلبی و تروریسم مواجه هستند. این مسئله به ویژه پس از حادثه 11 سپتامبر و گسترش نفوذ عناصر القاعده و طالبان در آسیای مرکزی اهمیت فوق العاده ای پیدا کرد و در چندین اجلاس به موضوع اصلی گفت و گوهای اعضای سازمان تبدیل شد.

ظرفیت سازی برای گسترش همکاریهای اقتصادی منطقه ای از دیگر اهداف مهم تشکیل این سازمان است و تلاش می شود در چارچوب همکاریهای دو و چند جانبه، فرصت گسترش تجارت و سرمایه گذاری های متقابل و توسعه همکاریهای صنعتی و اقتصادی بین اعضا افزایش یابد.



*** ویژگیها و اهمیت

به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران، قرن حاضر قرن آسیاست و بسیاری از معادلات قدرت در سطح جهانی در این منطقه تعیین می شود و اهمیت آسیا در آینده نظام بین الملل رو به افزایش است از این رو سازمانی متشکل از اعضای عمدتا آسیایی می تواند براحتی خود را در نظام بین الملل به عنوان بازیگر جدید منطقه ای مطرح کند.

این نکته را نیز باید به خاطر داشت که با افزایش روند جهانی شدن و افزایش پیمانها و ائتلافها در گوشه و کنار جهان، کشورها برای افزایش توان چانه زنی و پیگیری بهتر مطالبات خود نیازمند برقراری ارتباط با کشورهایی با منافع مشترک هستند حضور در یک سازمان منطقه ای که دو کشور بزرگ چین و روسیه عضو آن هستند می تواند برای تک تک اعضا وجهه بین المللی متمایزی ایجاد کند.

اهمیت سازمان همکاری شانگهای در سطح منطقه ای و جهانی هنگامی بیشتر آشکار می شود که به حجم بازار کشورهای عضو و ناظر آن نگاه کنیم .

جمعیت کشورهای عضو این سازمان به این صورت است: چین بیش از یک میلیارد و 321 میلیون نفر، روسیه 142 میلیون نفر، ازبکستان 27 میلیون نفر، قرقیزستان پنج میلیون نفر، قزاقستان 15 میلیون نفر و تاجیکستان هفت میلیون نفر برآورد می شود که حدود 20 درصد جمعیت جهان را شامل می شود. با احتساب جمعیت کشورهای ناظر، پاکستان 172 میلیون نفر، هند یک میلیارد و 200 میلیون نفر، مغولستان سه میلیون نفر و ایران بیش از 76 میلیون نفر در می یابیم که این سازمان نزدیک به 45 درصد جمعیت جهان را تحت پوشش دارد.

این مساله از حیث وسعت جغرافیایی نیز صدق می کند و مجموع مساحت کشورهای عضو این سازمان تقریبا نیمی از مساحت کره زمین را در بر می گیرد.

یکی از ویژگیهایی که بر اهمیت این سازمان می افزاید برخورداری چهار عضو آن از سلاح هسته ای است. چین ، روسیه، هند و پاکستان مسلح به سلاح هسته ای هریک عضو اصلی و یا ناظر این سازمان هستند که این برخورداری در آینده نه تنها در سیاست قاره آسیا بلکه در سیاست جهانی تاثیر خواهد داشت.

همچنین باید توجه داشت که چین و روسیه دو عضو دایمی شورای امنیت سازمان ملل هستند و از این رو این سازمان می تواند در تدوین سیاستهای آتی در نظام بین الملل نقش موثر و تعیین کننده ای داشته باشد.



*** اثرگذاری جهانی شانگهای

اگر چه اعضای سازمان همکاری شانگهای در اغلب نشست های این سازمان تلاش داشته اند که توجه خود را عمدتاً بر مسائل منطقه ای متمرکز کنند اما حضور دو قدرت بزرگ چین و روسیه اجازه نمی دهد که این سازمان در ابعاد منطقه ای باقی بماند. به همین دلیل اظهار نظرهای فرامنطقه ای رهبران چین و روسیه در حاشیه نشست های سازمان اغلب به حساب موضع گیری های غیررسمی سازمان گذاشته می شود.

*** همکاری های نظامی

گرچه این سازمان در ابتدا اعلام کرد که قصد ندارد به سازمانی نظامی مشابه پیمان ناتو تبدیل شود اما بعدها اذعان کرد که برای مقابله با تهدیدهای روزافزون تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری ممکن است نیاز به استفاده از نیروهای ارتش کشورهای عضو بوجود آید. در همین راستا کشورهای عضو تاکنون چند رزمایش مشترک به اجرا گذاشته اند. اولین آن در سال 2003 طی دو مرحله در قزاقستان و چین به اجرا درآمد.

تازه ترین رزمایش کشورهای عضو در مرداد ماه سال جاری در مغولستان با شرکت هفت هزار نیرو از کشورهای عضو به استثنای ازبکستان برگزار شد.



همکاری اقتصادی

چهارچوب توافقنامه همکاری اقتصادی کشورهای عضو، نخستین بار در نشست 1382 تهیه شد و به امضا رسید. در چارچوب این توافق نامه طرحهایی برای افزایش سطح بازرگانی و نیز اجرای طرحهای مشترک در زمینه انرژی بین کشورهای عضو ارائه شده است. این طرحها شامل کشف، استخراج و بهره برداری از حوزه های نفت و گاز و استفاده مشترک اعضا از منابع آب شیرین است.

این سازمان همچنین به پیشنهاد روسیه در اندیشه ایجاد تشکیلاتی بین المللی برای استفاده بهینه از انرژی به نام 'باشگاه انرژی ' است.

همکاریهای فرهنگی

همکاریهای فرهنگی بخشی از چارچوب فعالیت سازمان همکاری شانگهای است. وزیران فرهنگ کشورهای عضو سازمان برای نخستین بار در 12 آوریل 2002 سند همکاری مشترک فرهنگی را در نشست پکن امضا کردند.

آنچه که تحلیلگران از آن به عنوان مهم ترین دستاورد تشکیل این سازمان یاد می کنند توازن قدرت در جهان چندقطبی کنونی است زیرا کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای روی هم نه تنها بزرگترین توان اقتصادی، نظامی، هسته ای و فضایی جهان محسوب می شوند، بلکه بیشترین تولیدکننده و مصرف کننده انرژی در جهان نیز هستند.



*** چشم انداز آینده

همگرایی کشورهای منطقه اوراسیا در برابر بلوک غرب و مخالفت با یکجانبه گرایی آمریکا، سبب می شود انحصارگرایی غرب شکسته شود و در نظام بین الملل فرصت جدیدی برای بازیگری این سازمان بوجود آید.

به نظر می رسد حرکت کنونی سازمان در جهت تأکید بیشتر بر ابعاد سیاسی و امنیتی با هدف تقویت موضع اعضا در سطح بین المللی است که می تواند به ایفای نقش مؤثرتر در مسائل بین المللی و فرامنطقه ای منجر شود.

با توجه به تحریم روسیه از سوی غرب که در پی تحولات ماههای اخیر در اوکراین رخ داد، نشست فردا و تصمیمیات متخذه در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار خواهد بود و نقش این سازمان را به عنوان بازیگری مهم در عرصه بین الملل تثبیت خواهد کرد.

آساق*1 *1446**1577