جلال، معمای روشنفکری ایران - امیر یوسفی

سر را دزاشیب فرض کنیم که خانه بعدهای جلال آل احمد و سیمین دانشور بود و تنه را محله پاچنار، زادگاه جلال. امروز از سر تا تنه تهران را بزرگراه ها به هم دوخته اند. یکی شان هم شاهراه یا بزرگراه جلال آل احمد. آیا بزرگراه جلال می تواند استعاره ای از شخصیت این چهره معمایی در تاریخ روشنفکری ایران باشد؟ آیا به همان قاعده و قواره ای که بزرگراه، سر را به تنه پیوند می دهد، صاحب آن نام هم «سر» مشق های روشنفکرانه را به تنه توده های طبقه متوسط وصل کرد؟

جلال آل احمد، خوب یا بد؛ ضعیف یا قوی؛ سطحی یا عمیق؛ نماد یک شخصیت دوزیست بود: در خاندانی از سلسله سادات و تبار روحانی زاده شد. پدرش، آیت الله سید احمد طالقانی، مرجعی نامدار در تهران و طالقان بود و مادرش، خواهر شیخ آقا بزرگ تهرانی، عالم بزرگ معاصر.

جلال اما به بلوغ رسیده نرسیده راه دیگری برگزید و هنوز خانه بیست سالگی را پر نکرده بود که با خواندن یکی دو کتاب از کسروی، بند ایمانش سست شد و دفتر ثبت نام حزب توده را امضا کرد. یک چند به همراه یکی از برادرانش، پیش از این زمان، حجره نشین درس دین شده بود اما هنوز به سیوطی و مغنی نرسیده لباده را بوسید و کنار گذاشت و به دانشگاه درآمد.

در حزب، به سه سال نکشیده بیرق انشعاب بلند کرد و تنگ نظری توده ای ها را فریاد زد. آتش نهضت نفت که گر گرفت مدافع پرشور جبهه ملی و دکتر محمد مصدق شد و وقتی چراغ جنبش با تندباد کودتای بیگانه مرد، به حیاط سرسبز دزاشیب پناه برد و در خلوتی یأس آلود دواتش را دائم پر و خالی کرد و کتاب نوشت و ترجمه کرد.

*زندگی در دو قطب

جلال همواره در دو جهان زیست، بهتر که بگوییم «میان» دو جهان زیست: از پاچنار تا دزاشیب؛ از مسکو تا مکه؛ از سفر به نیویورک تا سیاحت در بوئین زهرا و اورازان؛ از کتاب «غربزدگی» تا «ترجمه آثار غربیان»؛ از «خسی در میقات» تا «سفرنامه ولایت عزرائیل».

در نثر که نقطه طلایی نبوغ او بود نازک اندیشی قدما را گره زد به گفتار گرم و گیرای کوچه. با بزرگانی چون آیت الله طالقانی و امام خمینی(ره) همان قدر مراوده داشت که با دگراندیشانی چون مصطفی شعاعیان و خلیل ملکی. شریعتی را به همان اندازه شیفته خود کرده بود که شاملو و براهنی را.

به این فهرست دوگانه ها باز هم می توان افزود اما این فهرست به هر عددی هم که برسد نشانه شخصیت متعارض و مختل او نیست. جلال، بسیار دووجهی بود اما مطلقاً دورو نبود. غلامرضا امامی زمانی گفته بود «جلال آنچنان که از نامش پیداست روشنی بود و شکوه.»

درخشندگی انتخاب های شجاعانه در زندگی او هویداست. گویی سرشت تلخ زندگی انسانی را مواجهه مستمر با «موقعیت های مرزی» می دانست؛ موقعیت هایی که تکلیف آن ها هیچگاه تماما روشن نخواهد شد. سرنوشت انسانی که به این شعور متعالی دست یافته باشد سعی دائم میان شک و یقین است. این را در نیمه اول قرن بیستم، ذات روشنفکری می دانستند.

*معمای روشنفکری جلال

از ادوارد سعید، اندیشمند بلند آوازه فلسطینی الاصل نقل است که روشنفکران، «نماد جسارت رویارویی حقیقت با قدرت» هستند. این قدرت می تواند از هر جنسی باشد. جلال در سراسر عمر با نمادهای مستحکمی از قدرت پنجه در پنجه بود اما در جنگ با هیچ کدام، پرچم سفید به دست نگرفت، خواه آن زمان که با قدرت «سنت» رودررو بود و خواه آن دوران که با قدرت «روشنفکران» سرشاخ شد. در یکی «عزاداری های نامشروع» را چاپ کرد و در دیگری «غربزدگی» را.

پرتره آل احمد، سیمای یک روشنفکر قرن بیستمی را دارد که «ضد روشنفکر» است. به این اعتبار، جنسش در هر بازاری مشتری دارد. سنتی ها «خسی در میقات» را، «غربزدگی» را و «در خدمت و خیانت روشنفکران» را صورت بی نقاب او می دانند و ستایشش می کنند؛ نوگراها هم «مائده های زمینی» را «بیگانه» را و «دست های آلوده» را. ذات دو زیست این چهره معمایی، از او کسی ساخته که فقط شبیه خودش است و در ساختار و سلسله ای ثابت اسیر نمی شود.

زمانی احسان شریعتی گفته بود زوج «جلال - شریعتی» نمادهای بی رقیب روشنفکری در ایران هستند. سخن احسان شریعتی از برخی جهات به تأیید شواهد تاریخی می رسد اما از جهات دیگر خالی از دقت است. اگر چه دکتر علی شریعتی نیز زندگی در برزخ سنت و مدرنیسم را تجربه کرده بود اما همواره مفری می جست تا از این برزخ هولناک رهایی یابد و به «خط سوم» یا اقلیم سوم برسد.

جلال اما زندگی در فضای نه شب نه روز، نه شک نه یقین را خوش تر می داشت. به این اعتبار با معیارهای روشنفکری قرن بیستم و با اصول و ارکان روشنفکری به روایت فرانسوی، جلال را بیش از هرکسی - حتی علی شریعتی - می توان روشنفکر دانست و بنابراین همنشینی این دو به عنوان نمادهای روشنفکری معاصر دور از احتیاط به نظر می رسد. چیزهای دیگری هم در کار و بار جلال می توان سراغ گرفت که خرج او را از سفره سایر منسوبان به خانواده روشنفکری سوا می کند. اصلی ترینش «وجود دیداری» جلال است. وجود دیداری؟!

* خیابان گردی های ناگزیر

وقتی مصدق از اسب و اصل قدرت، یکجا، افتاد، زمین، به قول اخوان، دلمرده شد و سقف آسمان کوتاه. زمستان از همان مرداد 32 کفن سفیدش را روی سر همه پهن کرد. جلال هم جاده شمیران را گرفت و در عمارت دزاشیب کنار سیمین بیتوته کرد. روزها به باغچه شاداب حیاط می رسید و از عصر، لامپا را می گیراند و در پناه نور کم رمقش می نوشت و ترجمه می کرد. یکی دو سالی کشید تا جلال، دوباره بشود همان مرد بی خستگی. خودش دوره سکوت را «فرصتی برای در خود نگریستن و به جست وجوی علت شکست ها به پیرامون خویش دقیق شدن» توصیف می کند.

اما به خلاف خیلی ها که بعد از کودتا آردها را بیختند و الک را آویختند، جلال کوله را به کتف انداخت و تسمه را در کمر محکم کرد و تهران را با آن همه دلبری ها وا نهاد و به جاده دل بست. از اواخر سال 33 که نزدیک به دو سال از کودتا می گذشت ایرانگردی ها و سفرنامه نویسی ها شروع شد.

مقصد اول، «اورازان» بود در حوالی طالقان. بعد منطقه بوئین زهرا در قزوین را نشان کرد تا «تات نشین های بلوک زهرا» حاصلش باشد در 1337. پس از آن، بلیت خارک در جیب، راهی خلیج فارس شد تا در 1339 «جزیره خارک، دُرّ یتیم خلیج فارس» را منتشر کند. ارزش های جامعه شناختی و مردم نگارانه این آثار بر هیچ کس پوشیده نیست اما جلال در این سفرها «وجود دیداری» خود را تقویت می کرد. جلال، «وجود شفاهی» نداشت، اهل سخنرانی های آتشین از نوع خطابه های مرحوم شریعتی نبود. وجودش در نوشته هایش تبلور می یافت. اکنون اما با سفرهای مستمر و طولانی به اقطار ایران، تجربیات وجودی خود را غنا می بخشید. سفر به روسیه، امریکا و اسرائیل (که البته با انتقادهای فراوانی روبه رو شد) در همین دوران شکل گرفت. از مجموع این سیاحت ها، روشنفکری ساخته شد که بنیان فکرش مشاهدات بود.

جلال را شاید بتوان یک «زائر» یا لااقل یک «سالک» در زیارتگاه جهان دانست. سالکی که در اوج، به میقات رسید، سالکی که در خیابان های جهان پرسه می زد و رد صدایی آشنا را می جست. زمستان کودتای 32 بسیاری از اهل قلم و فرهنگ را روانه کوچه های بن بست کرده بود اما سهم جلال از آن زمستان، خیابانگردی در شهر، کشور و دنیا بود. آشنا را یافت یا نیافت چندان مهم نیست. آنچه اهمیت دارد آن است که او مناسک سلوک روشنفکرانه را نه در خلوتی خاموش و یأس آلود بلکه در پهنه زندگی جاری به جای آورد.

* لبالب از زندگی

شکرخند تبسمی رضایتمندانه در تمام تصاویری که از جلال به جای مانده قابل مشاهده است؛ چه آن وقتی که صورتش را به نشانه سرکشی های دوران جوانی صاف و صیقلی می کرد، چه آن وقتی که به رسم «رفقا» سبیل پرپشتی بالای لبش می کاشت و چه آن وقتی که در کلبه اسالم، ریشی یکدست سپید روی چهره داشت.

جلال زندگی تلخ را سهم ناگزیر آدمی از جهان می دانست اما این تلخی برایش سرشار از ضربان حیات بود. آیا می توان نویسنده ای را در پارسی پیدا کرد که تا این پایه ستایشگر ذات زندگی باشد؟ نثر جلال هویتی بازیگوش و رندانه و بذله گو دارد، نثری که زندگی در آن می جوشد، نثری که قانون دارد اما قالب ندارد یا در قالب درنمی آید.

گفته اند نثر جلال یک «نثر برون گرا» ست و این از سرشت شخصیتی او ناشی می شود. این نویسنده کاملاً ایرانی با نثر بازیگوش و بذله گوی خود از تلخی واقعیت انتقام می گیرد. نثر جلال قیام علیه قالب های از پیش معلوم است، نثری که نه قدمایی است نه غربی، نه نخبه گراست نه عامه پسند. تعهد او را در داستان هایش برای آنکه در یک قالب و قواره نگنجد به خوبی می توان تشخیص داد. او مدیر مدرسه نثر خاص خود است. خوب است یا بد بحث دیگری است. انحصاری و اختصاصی بودن سبک او جای اما و اگر ندارد.

تقریباً اجماع است که «سنگی بر گوری» شیواترین و برترین اثر داستانی جلال آل احمد است؛ اثری که نه آدمی را به گور تشویق می کند و نه نشانی از سنگوارگی دارد. تقدیر اما این بوده است که جلال، به عنوان یک روشنفکر ایرانی، خود سنگی شود بر گوری که در آن خفته است. از شیار یا جدار هر گوری بالاخره گیاه و سبزه ای سر می زند. از گور روشنفکری به روایت جلال، هنوز که هنوز است جوانه ای نرسته است. سنگ شخصیت او گویا آنقدر سهمگین و وزین بوده که میراثش هنوز جوانه ای از جنس او نرویانده یا از خاکستر قامت بلندش هنوز هیچ مرغ و سیمرغی پر نگرفته است.

با این همه هر کس تاریخ روشنفکری این سرزمین را بکاود سنگ ستبری را بی درنگ خواهد یافت که بر گوری رفیع ایستاده است. سنگ نبشته به هر رهگذری می گوید که صاحب این خانه، نامدارترین روشنفکر معاصر ایران است.

منبع: روزنامه ایران 19/06/93