کشورهای منطقه خطر داعش را جدی گرفته اند/ دو ویژگی اساسی سیاست خارجی ایران در عراق

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست "بررسی تحولات عراق و پیامدهای آن بر ایران و منطقه" که از سوی انجمن علوم سیاسی ایران و با مشارکت مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه وزارت امور خارجه برگزار شد، با سخنرانی دیگر کارشناسان حاضر در آن، پیگیری شد. دکتر "قدیر نصیری" مدیر گروه روندهای فکری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه طی سخنانی با عنوان "بازیگران تحولات عراق" به تشریح نقش و توانایی بازیگران مختلف در تحولات این کشور پرداخت و گفت: یکی از این بازیگران اقلیم کردستان است. در مورد آینده این منطقه چند دیدگاه وجو دارد، عده ای معتقدند که کردستان فرصت درخشانی به دست آورده و می تواند کشوری مستقل ایجاد کند. دیدگاه دیگر این است که کردستان نهایتا به بغداد وابسته خواهد شد و دیدگاه سوم نیز حاکی است که وضعیت فدرال کنونی کردستان حفظ می شود. نظریه من این است که کردستان در ظاهر به شکل فدرال باقی می ماند اما در عمل کارکرد یک کشور مستقل را در شمال عراق خواهد یافت.

وی در توضیح دلایل این فرضیه خود افزود: دلایلی که وجود دارد مبتنی بر توانایی سخت افزاری و نرم افزای اقلیم کردستان است که بر ضعف های سخت افزاری و نرم افزاری عراق غالب است. کردستان متشکل از سه استان دهوک، سلیمانیه و اربیل طی تحولات اخیر بخش هایی از 4 استان دیگر عراق را تصرف کرده است. این سرزمین در سال های آتی از توانمندی های قابل توجهی برخوردار می شود. در بعد توانمندی های نرم افزاری باید گفت کردستان عراق از حیث انسجام قومی از بی نظیرترین مناطق خاورمیانه است. آگاهی نسبت به هویت با سرعت بیشتری در بین کردها در جریان است. ائتلاف سیاسی و نظامی با قدرت های غربی مانند آمریکا از دیگر توانایی ها است. امروز شاهد سرمایه گذاری های عظیمی از سوی آمریکا در کردستان هستیم. همچنین رهبری خردمند و مصمم اقلیم کردستان حائز اهمیت است. تحصیل تجربه سیاسی-مدنی و همگامی با گفتمان های حقوق بشری زمینه را برای تاسیس دولتی مستقل فراهم می کند.  

وی وجود منابع سرشار آب و نفت را از جمله توانمندی های سخت افزاری اقلیم کردستان دانست و اظهار داشت: اگر از سال 2003 که سقوط رژیم صدام بود تا سال 2014 به خاورمیانه نگاهی بیاندازیم به این مسئله برمی خوریم که منطقه شاهد تداوم دغدغه برای بقا بوده، امری که مستلزم رقابت است. حکومت ها همچنان درگیر دغدغه بقا هستند. در این شرایط امنیت در منطقه همچنان یک معما است یعنی این که ما یک هدفی را دنبال می کنیم اما آن هدف در نهایت به ضد خودش تبدیل می شود. این موضوع در شکل گیری دولتی شیعی دیده می شود که پس از 10 سال گروه های سنی از تروریست هایی مثل داعش استقبال می کنند.  

این کارشناس مسائل خاورمیانه از ظهور داعش به عنوان نقطه عطف تاریخی در سرنوشت ملل منطقه یاد کرد و گفت: پدیده داعش از حیث تاریخ سازی و تحکیم یک ملت سرافراز بسیار مفید است. ملت های مانا برای رسیدن به این مرحله یک مقطعی را طی کرده اند انقلاب فرانسه را می توان نمونه ای برای این مسئله دانست، هر چند صدها هزار نفر در این انقلاب کشته شدند اما تاریخ فرانسه به دو برهه قبل و بعد از انقلاب تقسیم شد. این امر در مورد ایران و انقلاب اسلامی نیز صدق می کند. در عراق پس از صدام با این که نظام توتالیتر به کشوری با قانون اساسی تبدیل شد اما تحولات جدید به این کشور برای تعریف ملتی واحد ارتشی قدرتمند و باور ملی کمک می کند. با این حال عراق به دلیل حضور و نقش آفرینی بازیگران پر تعداد و متعارض به عنوان منطقه ای منازعه پرور باقی می ماند و انتظار نمی رود به این زودی ها روی آرامش را به خود ببیند.

وی تاکید کرد: مسئله دیگری که در عراق دیده می شود سیطره تاریخ بر جغرافیا است. اصطلاحا بار گران تاریخ همچنان بر جغرافیای عراق احساس می شود. اگر ملت ها نتوانند اختلافات خود را در مورد گذشته حل کنند، محال است بتوانند در آینده باهم همزیستی کنند. عراق نمونه این وضعیت است، بار گران تاریخ همچنان بر این منطقه سنگینی می کند. اینجا قدرت سخت، سلاح، تجهیزات نظامی و سرباز همچنان اهمیت دارد. سیاست چند دهه اخیر علیه شیعیان باعث شده که آنها در این زمینه پیشرفت نکنند. هویت قومی و مذهبی همچنان در عراق نقش آفرین است و "ضعف" تحریک کننده است. هر قومی که ضعیف باشد، دیگران برای حمله به آن تحریک می شوند، پس باید قوی بود.

دکتر "سید محمد کاظم سجاد پور" (عضو هیئت علمی دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه) دیگر سخنران این نشست نیز به بررسی بحران عراق از منظر بین المللی پرداخت. وی با بیان این که بحران عراق لایه های گوناگون تاریخی، قومیتی، جغرافیایی و غیره دارد گفت: قطعا بعد بین المللی یکی از مهمترین لایه های این بحران است. این بعد را با این سوال مطرح می کنیم که چگونه این بعد را می توان بررسی کرد. در پاسخ به این سوال باید گفت بحران عراق نشانگر شکست پروژه های مهندسی دمکراسی و طرح های تقلیدی طراحی شده در خارج است، دوم این که این بحران بازتاب تحولات گسترده ای است که در جهان و منطقه رخ داده و دیگر این که داعش به عنوان یک فراورده به آرایش جدید نیروها در منطقه و جهان شکل داده است.

وی افزود: به بیان دیگر پروژه هایی که برای تغییر منطقه بوده بحث نخست من است، دومین مورد روند ها و پروسه هایی است که رخ داده و سومین بحث فرآورده یا پرورده این روند ها است. طی سه دهه اخیر در منطقه شاهد مداخلات زیادی بوده ایم. پروژه تغییر ژئوپلیتیک منطقه با حملات نظامی صدام به ایران و کویت، پروژه تغییر مرزهای خاورمیانه توسط دولت های آمریکا با استفاده از روش های نظامی که البته قرار بود در ادامه این پروژه فکر مردم این منطقه نیز عوض شود، کتاب های درسی جدید طراحی شود و اقدامات دیگری در این راستا انجام گیرد، بحران عراق نتیجه چنین پروژه ای است.

به گفته دکتر سجاد پور پروژه جدید تغییر خاورمیانه تضعیف قدرت ایران از طریق ساقط کردن نظام سوریه بود و اکنون آخرین پروژه ای که در دستور کار قرار گرفته داعش است. این یک پروژه مهندسی اجتماعی نیز هست. بدون شناخت پروژه های مذکور نمی توان به تحلیل بحران فعلی عراق پرداخت. روی این پروژه ها فکر شده است، با این حال آنها با شکست های تاریخی مواجه شده اند. در خصوص بحث دوم باید گفت طی سال های گذشته در هیچ جایی با بازیگران متعدد و با چنین شماری مواجه نبوده ایم. در حال حاضر تمام بازیگرانی که در سوریه بودند به عراق آمده اند که در بینشان کشورهای کوچک هم دیده می شوند.

وی تفاوت بحران کنونی عراق را در این نکته دانست که در اینجا شاهد حضور بازیگران غیردولتی هستیم. بر این اساس داعش طی ماه های اخیر افراد بی شماری را از مناطق مختلف جهان جذب کره است. این کار بازیگرانی فراملی است. اکنون افرادی از ملیت های گوناگون در داعش می جنگند. اینها از چه طریقی وارد شده اند؟ از طریق کسانی که در اروپا و آمریکا هستند و برای داعش نیرو جذب می کنند. مسئله بعدی خود افراد هستند، یعنی در این بحران نام برخی افراد دیده می شود. قطعنامه اخیر 2071 شورای امنیت که همه اعضا به آن رای مثبت دادند ضمیمه ای دارد که در آن نام 6 نفر از شهروندان کشورهای حوزه خلیج فارس دیده می شود.

عضو هیئت علمی دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه باز شدن فضای عمل برای بازیگران را دیگر نکته مهم در تحولات عراق دانست و اظهار داشت: فضای اینترنت باز است، ماجرای اعدام خبرنگاران آمریکایی از طریق شبکه وب جهانی شد. با این کار آنها احساسات را همگانی و اصلا فضا را عوض کردند. هر چند هدف داعش ایجاد ترس بود اما فضای جدید هم به آنها این امکان را داد. دیگر این که گروه هایی که برای فروش نفت تصاحب شده توسط داعش وارد منطقه می شوند، فضای عمل باز دارند. سومین بحث من پوست اندازی نظام منطقه و جهان است. کردها که تا کنون با آمریکا سازش داشته اند می دانند که این همکاری مسئله آنها را حل نمی کند. آمریکا در منطقه اشتباهات بزرگی داشته و خودش هم در حال تغییر است، واقعیت این است که بحران عراق نشانگر پوست اندازی منطقه ای و جهانی است.

دکتر سجاد پور در توضیح نتیجه پروژه ها و پروسه های مذکور در بحران عراق گفت: طی 30 سال گذشته "خطر ایران" کالای استراتژیکی بود که در منطقه خریدار داشت. غرب با این کالا به این کشورها سلاح می فروخت اما در سال های اخیر این کالا بی ارزش شده است. اکنون کالای داعش مطرح شده و شکافی نیز که در ساختار ذهنی افکار عمومی در مورد این خطر ایجاد شده، به مسئله دامن زده است. حتی عربستان هم داعش را جدی گرفته است. نکته دیگر این که مفهوم ائتلاف و اتحاد دگرگون شده است. در روزهای قبل از برکناری "نوری المالکی" مصر روابطش را با عراق گسترش داد، این نوعی جدید از ائتلاف منطقه ای به شمار می رود که علائمی از آن در روابط ایران و عربستان نیز دیده می شود.

این کارشناس و استاد علوم سیاسی از ایجاد آمادگی برای وقوع هر اتفاقی در منطقه خبر داد و تاکید کرد: نظام جدید بین الملل شاهد این است که شب می خوابید و صبح می بینید که واقعه ای رخ داده و همه چیز را تحت تاثیر قرار داده است. داعش به عنوان خشن ترین گروه تروریستی اختلافات اساسی با القاعده دارد، علت این اختلاف بین دو گروه تروریستی چیست؟ باید گفت تفاوت در خطری که دو گروه مطرح می کنند. تمام کشورها از برآمدن گروهی مانند داعش شوکه شده اند. این مسئله همچنین نشان می دهد که استفاده ابزاری از یک گروه برای سرکوب گروه دیگر، کارکرد خود را از دست داده است. در این بین موضوع مهم این است که امنیت ایران چگونه تامین می شود؟ به نظرم توجه به رابطه تامین امنیت ایران در رابطه با وضعیت جهانی دغدغه اصلی برای ما باید باشد. اگر امنیت در جامعه نباشد، مباحث دیگر بی فایده است. بحران عراق از بعد منطقه ای و بین المللی با این روش قابل تحلیل است.

دکتر "کیهان برزگر" مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه علوم و تحقیقات به عنوان آخرین سخنران این نشست از داعش به عنوان پدیده ای تروریستی نام برد که به ایران فرصت داد به شکل تئوری و عملی سیاست های خود را به آزمون بگذارد. وی گفت: داعش به عنوان خطر فوری امنیت بین المللی فرصتی به ایران داد تا سیاست خارجی اش را با موفقیت پیش ببرد. با ظهور داعش در عراق برخی گروه های سرخورده داخلی به آن پیوسته و به دنبال تجزیه کشور بودند، شرایط به گونه ای پیش رفت که مالکی از نخست وزیری کناره گیری کرد. در این انتقال قدرت سیاست ایران به خوبی مشهود بود و خط قرمز سیاست خارجی اش مشخص شد که تاکید بر تمامیت ارضی بود.

دکتر برزگر افزود: در عراق که از لحاظ جابجایی نسل ها انتقالی سیاسی را تجربه می کند این که گروهی باشد که تفکر ضدایرانی نداشته باشند، از نظر امنیت ملی برای ایران موفقیت به حساب می آید. ایران همچنین نقش ائتلاف ساز و متعادل کننده را به خوبی ایفا کرد. ایران تنها بازیگری است که این ویژگی را دارد نه ترکیه، نه عربستان و نه آمریکا نمی توانند روابط بین اربیل-بغداد و گروه های شیعه و سنی را مانند ایران هماهنگ و متعادل کنند. وی استقلال طلبی کرد ها را دیگر موضوع آزمایش سیاست ایران در بحران عراق دانست و اظهار داشت: این آزمایشی برای کردها نیز بود، آنها هر چند گام هایی برداشتند اما ضعف هایی هم داشتند از جمله این که بین اربیل و سلیمانیه اختلافاتی در زمینه استقلال وجود دارد. دیگر این که تقریبا به جز ترک ها هیچ کشوری از این مسئله استقبال نکرد. این مسائل باعث می شود تلاش ها برای دستیابی به استقلال طولانی تر شود.

به اعتقاد این کارشناس مسائل خاورمیانه ارتش کردستان توان لازم را برای مقابله با داعش نداشت و کمک های ایران و آمریکا بود که توانست مناطق کردنشین را از حملات داعش مصون نگاه دارد.به گفته وی نقش استراتژیک و ائتلاف ساز ایران و حفظ تمامیت ارضی و امنیت ملی دو ویژگی اساسی سیاست خارجی ایران در عراق است. هر چند داعش برای به چالش کشیدن ایدئولوژی شیعی ایران و قدرت این کشور وارد میدان شد اما ایران توانست در مواجهه با این چالش به خوبی عمل کند. این موفقیت اتصال بحث داعش به بحث تروریسم بین المللی و منطقه و تاکید بر ضرورت مقابله با آن بود. ایران چند سالی است که بحث ظهور تروریسم در سوریه را مطرح می کند و در مورد این خطر هشدار می دهد.

دکتر برزگر یادآور شد: ایران همچنین بحث اختلافات فرقه ای را به نفع مسئله ژئوپلیتیک تغییر داد. رویکرد میانه روی فعلی در ایران می تواند مدل خوبی برای حل مسائل منطقه ای و بین المللی باشد. این تحولات فرصتی برای دولت ایران برای به کار گیری ظرفیت های کشور در حل بحران های منطقه ای ایجاد کرده است. ایدئولوژی میانه روی ابزار مناسبی برای کارکرد سیاست خارجی دارد. داعش موجب مطرح شدن بحث همکاری ایران و آمریکا شده و اجماعی سیاسی را برای همکاری های منطقه ای بین کشورها به وجود آورده است. این کشورها به این نکته پی برده اند که روابط با همسایگان برای حفظ ثبات بسیار مفید است. در کل ایران توانست از فضای ایجاد شده در عراق به خوبی استفاده کند.  

گفتنی است در این نشست دکتر "سید محمد کاظم سجاد پور" (عضو هیئت علمی دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه)، "محمد فرازمند" (مدیرکل خلیج فارس وزارت امور خارجه)، دکتر "کیهان برزگر" (مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه علوم و تحقیقات)، دکتر "طاهره ابراهیمی فر" (دانشیار دانشکده علوم سیاسی واحد تهران مرکز)، "دکتر حمید احمدی" (استاد دانشگاه تهران و مدیر گروه کشمکش و همکاری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه) و دکتر "قدیر نصیری" (پژوهشگر و مدیر گروه روند های فکری در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه) حضور داشتند.

---------------------------

تنظیم: فریدون ناعمی