حفاظت از دلفین‌های خلیج​فارس زیر​ذره‌بین

 

به عنوان مثال حضور یک جمعیت از دلفین های سالم و شاداب در آب های خلیج فارس می تواند به معنای سلامت این اکوسیستم باشد یا برعکس. یک اکوسیستم سالم نه تنها آبزیان بلکه حتی انسان ها را نیز متاثر خواهد کرد . یک اکوسیستم سالم از نظر اقتصادی نیز بازدهی بیشتری دارد لذا توجه به وضعیت سلامت زیست مندان بخصوص در راس هرم غذایی از ضروریات است. هنوز اطلاعات کافی درباره وضعیت دلفین های آب های ساحلی ایران در دست نیست، اما خوشبختانه به تازگی گروهی​ از متخصصان ایرانی در این زمینه فعالیت هایی را آغاز کرده اند. این در حالی است که سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس ازجمله امارات متحده عربی و عمان نیز به طور متمرکز و پیوسته چند سالی است که تحقیقات دامنه داری را در این خصوص در دستور کار قرار داده اند.

پروژه مطالعاتی و حفاظت از دلفین ها در کشور امارات

پروژه دلفین های امارات متحده عربی نوعی اقدام پیشگامانه غیرانتفاعی است که هدف آن تحقیق درباره جمعیت های مختلف دلفین ها در خلیج فارس و به طور مشخص سواحل کشور امارات است. مطالعات جمعیتی نه تنها می تواند متضمن تهیه اطلاعات علمی باشد بلکه در عین حال امکان حفاظت بهینه از گونه های محلی را نیز مهیا می کند. پروژه دلفین های امارات هم اکنون به سرپرستی دکتر آدا ناتولی، متخصص مطالعات ژنتیکی در دست اجراست. ناتولی که فارغ التحصیل دانشگاه دورهام انگلستان است، سابقه تحقیقات گسترده روی مکانیسم های تکاملی ساختارهای ژنتیکی جمعیتی را نیز در رزومه کاری خود دارد. تحقیقات وی در زمینه اکولوژی مولکولی دلفین های بینی بطری و دلفین های معمولی که هر دو از گونه های اجتماعی و بازیگوش خلیج فارس هستند، می تواند کمک ارزنده ای در راه شناخت و البته حفاظت از این پستانداران آبزی داشته باشد. ناتولی​ بر اصل و تکنیک مقایسه ای ساختارهای مختلف جمعیتی تاکید دارد و در این راستا تلاش کرده تا جمعیت های محلی مورد مطالعه خود را براساس یک مقیاس جهانی با دیگر ساختارهای جمعیتی ازجمله در دریای مدیترانه و جنوب آفریقا مورد مقایسه قرار دهد. این پروژه به نوعی نشات گرفته از پیش زمینه علمی تحقیقاتی وی و ​ درک این واقعیت بود که اطلاعات بسیار ناچیزی درباره دلفین ها و نهنگ های خلیج فارس و طبیعتا آب های ساحلی کشور امارات وجود دارد. در واقع می توان این طور گفت که تاکنون هیچ مطالعه اختصاصی روی دلفین های ساحلی نه تنها در امارات بلکه حتی در بسیاری دیگر از کشورهای حاشیه خلیج فارس انجام نشده که بتوان براساس آن موقعیت این پستانداران آبزی را ارزیابی کرد. باید در نظر داشت که با توجه به تغییرات چشمگیری که محدوده های ساحلی در دهه های گذشته تجربه کرده اند، ضرورت جمع آوری اطلاعات با زیربنای علمی از وضعیت گونه های محلی به خوبی احساس می شود چراکه براساس این اطلاعات نه تنها می توان گونه های محلی بلکه حتی تمام محیط زیست دریایی این محدوده خاص جغرافیایی را تحت پوشش صحیح حفاظتی قرار داد. مجموع این ملاحظات ناتولی را بر آن داشت تا مراحل اجرایی این پروژه پیشگامانه را با همکاری تیم تخصصی دنبال کند. طی این پروژه نه تنها تلاش شد تا اطلاعات علمی از یک منطقه جغرافیایی کوچک ثبت شود بلکه مردم محلی امارات و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس را درباره اهمیت این آبزیان آموزش دادند. ناتولی درباره تاثیر حذف ناگهانی برخی از گونه ها از پهنه آبی خلیج فارس می گوید: «اگر اطلاعاتی در دست نباشد، آنگاه گونه ها می توانند براحتی و بدون این که توجه کسی جلب شود ناگهان ناپدید شوند. دلفین ها به همان اندازه که حیوانات شاخصی محسوب می شوند، نقش های دیگری را هم در محیط ایفا می کنند. مهم ترین نقش آنها این است که به عنوان شاخص اکولوژیکی سلامت محیط زیست دریایی شناخته می شوند. در نتیجه مطالعه روی جمعیت دلفین ها نشانگر موقعیت اکوسیستم آبی و حفاظت از آنها به معنای حفاظت بی واسطه از تمام گونه های شناخته و ناشناخته ای است که در ذیل تراز تغذیه ای آنها هستند و در این محیط، زیست می کنند.»

دستاوردهای پروژه تحقیقاتی

پروژه دلفین های امارات در حدود یک سال و اندی است که آغاز به کار کرده است. وب سایت تخصصی این پروژه تنها در حدود 18 ماه است که راه اندازی شده و در مقابل شش ماه نیز صرف مطالعات تحقیقاتی شده است. به همین دلیل هنوز نتیجه گیری در مورد دستاوردهای این پروژه شاید کمی زود باشد چرا که پروژه هنوز در مراحل آغازین کار است. دکتر ناتولی، مدیر این پروژه دستاورد مهمی را برای آن ذکر می کند؛ همکاری و آگاهسازی عمومی. این پروژه ثابت کرده که مردم عملا می توانند در عرصه حفاظت از موجودات آبزی تغییر ایجاد کنند. به گفته ناتولی مردم محلی و حتی گردشگران تاکنون توانسته اند اطلاعات ذی قیمتی از محل حضور جمعیت های مختلف ارائه دهند که از نظر علمی بسیار ارزشمند است. پروسه کار به این صورت بوده که تیم تحقیقاتی این اطلاعات پایه را جمع بندی کرده و سپس آنها را دسترس عموم قرار می دهد. این کار از این نظر اهمیت دارد که آگاهی ذی نفعان و مردم محلی را ارتقا می بخشد. دستاورد دیگر این پروژه را باید از بعد تحقیقاتی بررسی کرد. تیم تحقیقاتی توانسته طی شش ماه و از طریق پایش های مستمر حضور سه گونه از دلفین ها را در آب های ساحلی دبی تائید کند. این سه گونه عبارتند از دلفین های بینی بطری ایندوپاسیفیک، دلفین گوژپشت و پورپویز بدون باله. تائید حضور پورپویز بدون باله بدون تردید یک دستاورد مهم برای این پروژه تلقی می شود چرا که این گونه در حال حاضر در رده آسیب پذیر فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی قرار دارد. ناتولی می گوید: «تیم ما به شش ماه تحقیقاتی دیگر نیاز دارد تا بتوان نحوه استفاده دلفین ها از آب های این منطقه را بهتر درک و جمعیت های محلی را نیز تا حد امکان بیشتر شناسایی کرد.»

ارزیابی کلی از وضعیت راسته نهنگ ها در خلیج فارس

راسته نهنگ ها شامل دو زیرراسته به نام نهنگ های بدون دندان (بالن دار) و نهنگ های بادندان است. از نهنگ های بدون دندان یک خانواده به نام وال ها و از نهنگ های بادندان دو خانواده به نام دلفین ها و پورپویزها در آب های خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شده که مجموعا تعداد 11 گونه را شامل می شوند. ناتولی ارزیابی وضعیت راسته نهنگ ها در خلیج فارس را بدون داده کافی کاری بسیار سخت می داند، اما در عین حال معتقد است: «تجربه به من نشان می دهد که خلیج فارس، اکوسیستمی بسیار جالب توجه است. از نظر سنی خلیج فارس قابل مقایسه با دریای سیاه است. دریای سیاه از نظر جمعیت دلفین هایی که در آن زیست می کنند، تمایزات آشکار و حداکثری را چه از نقطه نظر مورفولوژیکی و چه حتی از نظر سطح ژنتیکی نشان می دهد. تفاوت ها در حد و اندازه ای است که می توان آنها را به عنوان زیرگونه در نظر گرفت، اما در حال حاضر داده کافی از خلیج فارس در اختیار نداریم که بتوانیم چنین ارزیابی هایی انجام دهیم، اما من به شخصه تعجب نخواهم کرد اگر جمعیت دلفین های محلی این محدوده با جمعیت همسایگان اقیانوس هند متفاوت باشد.» ارزیابی ساختار جمعیتی دلفین های خلیج فارس و مقایسه آن با نمونه ها و داده های دیگر مناطق کاری بسیار جالب توجه خواهد بود که احتمالا در آینده دنبال خواهد شد.

وضعیت جمعیتی برخی از گونه ها در سواحل ایران

پستانداران آبزی آب های خلیج فارس و دریای عمان تاکنون شامل هفت گونه دلفین (دلفین ریسو، دلفین بینی بطری اقیانوس هند ـ آرام، دلفین چرخنده، دلفین نواری، دلفین دندان ناصاف، دلفین گوژپشت اقیانوس هند ـ آرام، دلفین معمولی پوزه بلند) وپنج​گونه نهنگ (نهنگ گوژپشت، نهنگ براید و نهنگ باله ای، نهنگ اسپرم و نهنگ قاتل کاذب یا کوتوله) بوده که البته تنها یک بار نهنگ آبی در ساحل کشور کویت مشاهده شده و در کل خلیج فارس و دریای عمان شش​گونه نهنگ اعلام شده است. علاوه بر اینها یک گونه پورپویز (پورپویز بی باله) و همچنین گاودریایی نیز برای ایران گزارش شده است. مهندس نازنین محسنیان یکی از اعضای انجمن طرح سرزمین و دست اندرکار پروژه «شبکه ملی امداد و نجات پستانداران دریایی در آب های ایران» در این زمینه می گوید که در خلال پروژه امداد و نجات پستانداران دریایی، یک مورد به گل نشستن یازده تایی در خور مرکزی جاسک اتفاق افتاد که همگی ماده بوده اند و از بین آنها یک مورد توسط کارشناسان نجات داده و مجدد رهاسازی شد. یک مورد دیگر در بندرعباس اتفاق افتاد که بخش امداد و نجات دریایی آتش نشانی به رهاسازی اش کمک کرد. جالب است که آن مورد نیز اولین رکورد از دلفین های دندان ناصاف خلیج فارس بوده است. با این وجود به نقل از محسنیان هنوز درباره گونه ها و پراکنش آنها اطلاعات دقیقی در دست نیست. علاوه بر این بیشترین آمار به گل نشستن ها را تاکنون برای دلفین بینی بطری، گوژپشت و پورپویزها ثبت کرده اند. دکتر ناتولی از امکان همکاری با متخصصان ایرانی بشدت استقبال کرده و گفت: «من باور دارم که ارتباط و همکاری راه رسیدن به موفقیت و دستاوردهای بزرگ است. در نتیجه نه تنها از تبادل نظر استقبال خواهم کرد بلکه حتی بسیار خوشحال خواهم شد که بتوانیم با همکاری یکدیگر پروژه پیشگامانه دیگری را داشته باشیم و براساس آن اطلاعات و آگاهی درباره نهنگ ها و گونه ها مختلف این منطقه را ارتقا بخشیم.»

نقش مردم در پروژه های حفاظتی و مشارکتی

راه های مختلفی برای مشارکت مردم در پروژه های حفاظت از حیات وحش وجود دارد. در پروژه حفاظت از دلفین های امارات شرایطی فراهم شده که مردم عادی می توانند با مراجعه به وب سایت رسمی پروژه در جمع آوری اطلاعات اولیه محققان را یاری رسانند. ناتولی در تشریح این مساله گفت: «امروزه دیگر با کمک فناوری های آسان و ارزان قیمتی نظیر تلفن های موبایل زمینه آنچه که از آن تحت عنوان ​علم شهروندی​ یاد می شود، فراهم شده است. این مساله به راستی توانسته جمع آوری اطلاعات پایه از گونه های مختلف را دستخوش تغییر کند. در پروژه دلفین های امارات نیز تلاش شد تا از چنین پتانسیل هایی تا حد امکان استفاده شود.» علم شهروندی در واقع به پروژه ها و تحقیقات علمی اشاره دارد که کل یا بخشی از اطلاعات آنها توسط محققان غیرحرفه ای و حتی آماتور تهیه می شود، اما این مساله به هیچ وجه نقطه ضعف پروژه نیست بلکه به واقع نقطه قوت آن در ارائه هرچه بیشتر داده های آماری است. پروژه دلفین های امارات نیز بر همین اساس بخشی تحت عنوان «گزارش یک رصد» را راه اندازی کرد. تاکنون بیشتر از 186 محل مختلف از رصد دلفین ها در آب های ساحلی امارات و حتی کشورهای همسایه در این بخش ثبت شده. این داده ها به صورت مجانی و از طریق بخش «نقشه رصدهای پروژه» برای عموم قابل دسترسی است. چنین داده های شهروند محوری بخصوص در زمانی که هیچ اطلاعات دیگری در دسترس نیست، می تواند برای محققان نقشی بسیار حیاتی و تعیین کننده داشته باشد. ناتولی افزود: «با شروع پروژه، ارسال عکس های مختلف نیز از جانب مردم عادی شروع شد و این مساله به نوعی همزمان با تهیه کاتالوگ آموزشی شناسایی گونه ها بود. اکنون دیگر این امکان نه تنها برای عموم مردم فراهم شده که گونه ها را از یکدیگر تشخیص دهند بلکه حتی ما نیز به عنوان محقق راحت تر می توانیم نحوه جابه جایی های انفرادی دلفین ها را مورد مطالعه قرار دهیم. بدون اغراق می گویم که اطلاعات هر شخص می تواند بسیار مفید باشد. ما حتی شرایطی را فراهم کرده ایم که علاقه مندان بتوانند به صورت داوطلبانه در طرح های ما مشارکت داشته باشند.»

رابطه تنگاتنگ دلفین ها و ماهی ها

اصولا حضور ماهی ها و دلفین ها به نوعی به یکدیگر مربوط است. اگر در منطقه ای یک جمعیت سالم از دلفین ها وجود داشته باشد، این به آن معنی است که ماهی ها نیز در آن منطقه وضعیت سالم و خوبی دارند و طبیعتا ماهیگیران نیز به همان نقاط گرایش پیدا می کنند. این رابطه متقابل را می توان در دیدگاه ماهیگیران جنوب کشور ما نیز به خوبی جستجو کرد، چنانچه اغلب آنها دلفین ها را برکت صید می دانند. صید ناخواسته مشکلی است که بیشتر کشورها با آثار مخرب آن دست به گریبان هستند. ناتولی می گوید که در امارات هنوز هیچ آمار دقیقی از میزان صید ناخواسته دلفین ها وجود ندارد و پروژه دلفین های امارات بنا دارد تا این مساله را نیز به نوعی طی ماه های آینده پیگیری کند.

ناتولی در خاتمه می گوید: «هر منبع طبیعی بخشی از میراث جوامع محسوب می شود. کشورهای حاشیه خلیج فارس همگی سنت ها و عاداتی دارند که به واسطه سال ها همزیستی در کنار دریا شکل گرفته است. از نظر من این وظیفه همه ماست که حداکثر تلاش خود برای حفاظت از حیات آبی را انجام دهیم و به نسل بعد اجازه دهیم که همچون ما از دیدن صحنه های زیبای جست و خیز آزاد دلفین ها در زیستگاه های طبیعی و نه در پارک های آبی لذت ببرند.» ناتولی از انجام هر گونه همکاری تحقیقاتی در این زمینه نیز استقبال می کند و می گوید که اجرای چنین طرح هایی منفعت همگانی دارد. درست است که دلفین ها امروز در خلیج​فارس هستند، اما نیازمند شناخت و حفاظت بیشتر هستند. آیا اصلا می توان خلیج فارس را در 50 سال آینده بدون حضور آنها تصور کرد؟»

آیا دلفین ها می توانند خطرناک باشند؟

شاید در قایق های تفریحی ازجمله آنهایی که مسیر بین جزیره قشم و هنگام یا حتی اطراف جنگل های حرا را به گردشگران نشان می دهند، دیده باشید که برخی از افراد به محض دیدن دلفین ها دست در آب می برند و سعی می کنند تا به نوعی توجه دلفین ها را جلب کنند، اما واقعیت این است که دلفین ها همیشه آن طور که شما در پارک های آبی یا فیلم ها می بینید، نیستند.

اغلب مردم نمی دانند که دلفین ها می توانند خطرناک باشند. ناتولی می گوید: «رسانه های جمعی همیشه دلفین ها را به صورت حیواناتی با رفتار دوستانه و صورت های بشاش به تصویر کشیده اند. درست است که دلفین ها چنین خصلت های بی نظیری دارند، اما آنهایی که در حیات وحش زیست می کنند، می توانند برای انسان ها خطرناک ​ باشند چراکه به هر حال دلفین ها حیواناتی وحشی هستند. هیچ گاه شنا کردن با دلفین ها را توصیه نمی کنم. تصور کنید که یک دلفین به طور متوسط حدود 250 کیلوگرم وزن دارد. این حیوان گوشتخوار است و​ دندان های زیادی هم دارد. حال خودتان حدس بزنید که آیا عاقلانه است که با دست زدن در آب بخواهید توجه آنها را به خودتان جلب کنید؟»

فرناز حیدری