سیر تحولات فرهنگی شهر تهران از زمان قاجار تا پهلوی/ با مدرن شدن آدمها معماری مدرن هم آمد

به گزارش خبرنگار مهر، کارگاه «آینده پژوهی مطالعات فرهنگی در شهر» به همت مرکز مطالعات فرهنگی شهر تهران و همکاری پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری درحال برگزاری است. جلسه پنجم این کارگاه با استادی دکتر ابوالحسن ریاضی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی صبح امروز یکشنبه 2 شهریور در فرهنگسرای اندیشه ادامه یافت.

دکتر ریاضی درباره روند تحولات فرهنگی شهر تهران گفت: اساس اسلام از آنجایی که بر مدنیت بوده و واژه تمدن اشاره بر شهر نشینی دارد در سیر تحول شهرها و فرایندی که به میراث امروزی می رسیم بدون هیچ تردیدی سهم مسلمانان در شکل دهی از اَشکال پیچیده در شهر، سهم بسیار بزرگی است.

وی افزود: متناسب با چارچوب های کلان آینده پژوهی، این بحث، بحث تاریخی خواهد بود یعنی تلاش می کنیم گذشته را نوعی فهم کنیم تا به درک کنونی برسیم. جلسه امروز بحث تاریخی از زمان قاجار تا تهران امروزی است. شهر چیست؟ کئورگ زیمل معتقد است که شهر مدرن یک موقعیت فضایی با نتایج جامعه شناختی نیست بلکه شهر مدرن یک هویت جامعه شناختی است که به نحو فضایی شکل گرفته است. از زمان قبل از افلاطون شهر وجود داشته است. «افلاطون فضا را واقعیتی مستقل نمی داند، از نظر وی آنچه که فضا را به وجود می آورد روابط بین اشیایی است که در یک مکان مستقر گردیده اند.» همچنین بخشی از اعمال و فعالیت های انسانی در فضا اتفاق می افتد و بنا به گفته آنتونی گیدنز فضا مجموعه ای برای تعاملات اجتماعی است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی ادامه داد: فضا چیزی فراتر از مکان است و عنصر زمان و اشیاء و انسانها، تولید فضا می کنند. دیالکتیک و رابطه ای دوسویه ای بین آن ]یزی که فکر می کنیم و فضایی که خلق می شود وجود دارد. ذهن  ما ابزارهای جدید به وجود می آورد. ابزارهای جدید نیازهای جدید به وجود می آورند و نیازهای جدید، ابزارهای جدید می خواهند. مدام این سیر مانند حرکت پاندول ادامه دارد و شتاب می گیرد تا جایی که پاندول می ترکد. شتاب مدرنیته و مدرنیسم و مدرنیزاسیون بنیادش نوعی بی بنیادی است. چیزی که در انتهای شهرهای مدرن شاهدش هستیم.

ریاضی تصریح کرد: اگر سیر تحول و تغییرات شهرها را بررسی کنیم به دقت در برخی موارد می توانیم سیر تحول ذهن انسان را بازخوانی کنیم. برای مثال وقتی اصفهان را می بینیم داریم ذهنیت انسان ایرانی تمدن صفوی را مشاهده می کنیم. این شهر وقتی ساخته شد هم با ذهنیت انسان آن زمان شکل گرفت. این دیالکتیک در یک وضعیت گسترده تر می تواند ساختارهای شهری را توضیح دهد.

وی افزود: شهر به عنوان یک تبلور فضایی، روابط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی افراد را شکل می دهد. شهر نوعی سازمان یافتگی اجتماعی در فضا است و باید این شهر را تولید کننده دائمی شهروندان و کنشگرانش دانست. شهرها از زمان آتن و بعد یونان باستان و بعد قرون وسطی و بعد دوره رنسانس به دوره مدرن تحول یافتند. اتفاقی که در حال حاضر افتاده و شهرهایی با برجها و بلند مرتبه ساخته شده این است که آدم آتنی یا یونان باستانی یا قرون وسطایی یا رنسانی دیگر آدم مدرن شده است. یعنی جهان ذهنی اش عوض شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی ادامه داد: اولین نقشه تهران زمان فتحعلی شاه قاجار رسم شده است که وسعت تهران 4.5 کیلومتر مربع بوده است. بعد نقشه ناصری و نقشه های دوره جدیدتر را داریم. تفاوتی که با هم دارند بیانگر نوعی گرایش به ایجاد نظم دوره مدرن است. ساختارهایی که در دوره فتحعلی شاه در تهران ایجاد می شود تهران از بنیاد یک قریه بوده وقتی ناصرالدین شاه به اروپا می رود مهمترین کاری که صورت می گیرد ساختن مسجد، مدرسه، بازار يا و تعدادی قنات و کاخ به تقلید از اروپائیان است. تهران زمان فتحعلی شاه شهری به هم تkیده و شلوغ با خیابان های باریک، جمعیتی حدود 50 هزار نفر را در میان دیوارهای دروازه های شهر در خود جای می داد. انسان آن زمان به تپه که بر می خورد راهش را عوض می کرد  ولی انسان مدرن می گوید من هر طوری که می خواهم آن را می سازم اگر تپه است بر می دارمش. اگر صخره است منفجرش می کنم.

ریاضی تصریح کرد: در خیابان سرچشمه و بین خیابان ری و پشت مجلس ساختمان بزرگ قدیمی آنجاست که خانه حاج امین الضرب است. کارخانه برق را در ایران در زمان مشروطه تأسیس کرد. حالا تصور کنید که ایا بدون برق می توان زندگی کرد یا نه؟ در زمان فتحعلی شاه که جنگ های ایران و روسیه درگرفت مردم ایران متوجه شدند که با شمشیر نمی توان به جنگ توپ رفت؛ همه قشون عباس میرزا در برابر توپ های روسی از بین می رفتند. بنابراین ذهنیت ایرانی تغییر یافت. به باور اکثر محققین، دوران قاجار با توجه به ویژگی های خاص و شرایط زمانی، نقطه آغازین مواجهه ایران با مظاهر حیات مدرن است. هم زمانی حکومت قاجار با تحولات قرن 19 اروپا و انقلاب فرانسه و گشایش دارالفنون به سال 1852 میلادی و 1268 قمری به عنوان نخستین مدرسه بزرگ غیر دینی علاوه بر جنگهای ایران و روس از ویژگی های زمان قاجار در ایران است. برای اولین بار تلگرافخانه احداث می شود و اهمیت خود را در انقلاب مشروطه نشان می دهد.

وی افزود: در دوره مشروطه شهر تهران 5 برابر بزرگ می شود و وسعتش از 4.5 کیلومتر مربع به 25 کیلومتر مربع می رسد. خیابان و محلات جدید به وجود می آید. جمعیت سریع افزایش می یابد. تمرکز گرایی شهر تهران آغاز می شود. مرکزیت سیاسی در بهارستان (بنای احداثی محمد حسن خان سپهسالار که قبل از انقلاب مشروطه مکان مجلس مشروطه را ساخته بود. او 20 سال قبل از انقلاب مشوطه بنای مجلس را برای همین منظور ساخته بود) شد. اهمیت یافتن لاله زار به عنوان قطب فرهنگی و ورود اتومبیل و مفهوم جدید خیابان در ارتباط با اتومبیل برای اولین بار و تأسیس اولین سینما و هتل به مفهوم مدرن امروزی از نتایج انقلاب مشروطه در حوزه شهری و تحولات فرهنگی آن در ایران است. اگر چه امیر کبیر کشته شد یا انقلابیون از بین رفتند ولی تفکر آنها نهادینه شد و آثار و نتایج اقداماتشان تا امروز هم باقی است.