گریز از آتش کودتا

آن هنگام که صنعت بزرگ نفت پس از تلاش های دولت مصدق و پشت سر گذاشتن فراز و نشیب های بسیار، رنگ ملی شدن را بر خود پذیرفت و دست بیگانگان را از منافع ملی ایران کوتاه کرد، توطئه های دشمنان و مخالفان این طرح آشکار شد.

ابتدا سازمان جاسوسی آمریکا «سیا» اعلام کرد که ادامه ی حکومت مصدق پای شوروی را به ایران باز می کند و منافع آمریکا و انگلیس را در ایران به خطر می اندازد.

پس از این رویداد بریتانیا نیز به دادگاه لاهه شکایتی را مبنی بر ملی شدن صنعت نفت ایران ارایه کرد، اما با رای مثبت این دادگاه به نفع ملت ایران مواجه شد که انگلیس و آمریکا نفت ایران را تحریم و نقشه ی براندازی دولت مصدق را طراحی کردند اما این دولت پابرجاتر از همیشه به فعالیت خود ادامه داد.

بیگانگان دست از تلاش برای دستیابی به اهداف خود برنداشتند، بنابراین در نخستین اقدام کودتایی به وسیله ی انگلیس با عنوان عملیات «چکمه» به رهبری «وود هاوس» جاسوس انگلیسی، تدارک دیده شد اما با پیوستن آمریکا به نقشه ی کودتا و دخالت سازمان سیا، این کودتا با عنوان «عملیات آژاکس» به صورت مشترک در 25 مرداد طرح ریزی شد و پس از چندبار تجدید نظر و مشورت به تصویب رسید. نقشی که برای محمدرضا پهلوی در نظر گرفته شد، فرار وی از کشور، امضای فرمان برکناری مصدق و نیز اجرای دستور انتصاب سرلشکر زاهدی به نخست وزیری بود.

کرمیت روزولت رییس شعبه خاورمیانه سازمان «سیا» و مسوول اجرای این کودتا در 28 تیر 1332 به صورت پنهانی از عراق وارد ایران شد تا محمدرضا پهلوی را مطمئن کند که این عملیات، واقعی و از حمایت دولت های آمریکا و انگلیس برخوردار است.

محمدرضا پهلوی نیز پس از پی بردن به طرح کودتا با اعلام موافقت خود، در 22 مرداد 1332 برای برداشتن گام های نخستین این کودتا، ابتدا به صورت محرمانه حکم برکناری مصدق را از مقام نخست وزیری صادر و پس از آن جانشینی سرلشکر فضل الله زاهدی را اعلام کرد و برای دور ماندن از هیاهوی این کودتا با همسرش به کلاردشت منطقه ای در شمال ایران رفت.

سرلشکر نصیری رییس گارد سلطنتی، فرمان برکناری مصدق را در نیمه شب 25 مرداد به وی ابلاغ کرد، مصدق پس از دریافت این خبر در هنگام خروج از منزل بازداشت شد.

ساعت 6 بامداد 25 مرداد، خبر کودتا از رادیو تهران اعلام و ساعت هفت بامداد، اعلامیه ی دولت درباره ی ماجرای کودتا از رادیو و روزنامه ها پخش شد و همه فهمیدند که مصدق برکنار شده است، بنابراین مردم و رهبران دینی با حمایت از مصدق برای نشان دادن اعتراض خود به خیابان ها آمدند. با آغاز این نارضایتی ها و نپذیرفتن فرمان برکناری از طرف مصدق، طرح بیگانگان با شکست مواجه شد.

پس از شکست کودتای 25 مرداد، محمدرضا پهلوی محور اصلی کودتاچیان، از ترس برکناری خویش تصمیم به فرار گرفت، وی راهی رامسر شد و از آنجا با هواپیما به بغداد رفت و سپس عازم شهر رم در ایتالیا شد.

مردم پس از فرار محمدرضا پهلوی از کشور به خیابان ها ریختند و مانند جشنی ملی به شادی و شعار دادن پرداختند. مجسمه های محمدرضا پهلوی و رضا پهلوی از میدان های بهارستان و توپخانه پایین کشیده و عکس های شاه از همه ی اداره های دولتی جمع آوری شد. مردم در این روز با اعلام حمایت خود از محمد مصدق خواستار لغو نظام سلطنتی شدند. مصدق نیز مجلس هفدهم را در صبح روز 25 مرداد منحل کرد تا یکی از مرکزهای فعال علیه دولت خویش را از میان بردارد.

پس از این اقدام ضربه ی روحی شدیدی به کودتاچیان وارد و حلقه ی محاصره علیه سرلشکر زاهدی تنگ تر شد. سرلشکر زاهدی از همان فردای کودتا برای سازماندهی عملیات از تهران رفت.

«وودهاوس» طراح نقشه ی براندازی «عملیات چکمه» وضعیت شکست کودتا را چنین توصیف کرد:«همه چیز از دست رفته به نظر می رسد. شاه با ملکه ثریا و چند نفر از درباریان وفادارش از کشور گریخت.... در تهران پلیس مصدق برای پیدا کردن زاهدی که به وسیله سفارت آمریکا پنهان شده بود، جستجوی گسترده ای را آغاز کرد.»

اسناد وزارت امورخارجه ی آمریکا و سازمان سیا به روشنی نشان می دهند که دولت آمریکا پس از شکست کودتای 25 مرداد، پرونده ی آن را به صورت موقت بست.

کرمیت روزولت پس از شنیدن خبر شکست کودتا از رادیو، تصمیم گرفت طرح دوم خود را به اجرا درآورد. این طرح این گونه بود که سرلشکر زاهدی نخست وزیر واقعی است و مصدق باید به هر ترتیبی از قدرت کناره گیری کند.

سرانجام طرح دوم در 28 مرداد 1332 با تحرک گسترده ی نیروهای نظامی از پادگان ها آغاز شد.

دولت مصدق که تا آن روز با پافشاری برای در دست گرفتن کنترل کامل منابع نفتی کشور، دشمنی دولت های غربی را به جان خریده بود، در نهایت با کودتای 28 مرداد که کودتایی با طرح و حمایت مالی و اجرایی سازمان مخفی اطلاعات انگلیس و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، (سیا) علیه دولت وی طراحی شده بود، از طرف سرلشکر فضل الله زاهدی برکنار و محمد مصدق دستگیر شد.

محمدرضا پهلوی پس از دریافت این خبر در 31 مرداد همان سال به ایران بازگشت. وی در نخستین فرار نشان داد که با فرمانبرداری و ترس از بیگانگان، توانایی و اراده ی رویارویی با نتایج عملکرد خود را ندارد و به راحتی تسلیم خواسته های بیگانگان می شود، همانگونه که این ترس را در 26 دی 1357 هجری خورشیدی در آخرین فرار خود به همگان نشان داد.



برگرفته از: کتاب ظهور و سقوط پهلوی

گروه اطلاع رسانی

پژوهشم**9128**9131