انتشار دانشنامه جهان قرن نهم هجری از سوی کتابخانه مجلس

یکی از آثاری که بخش عمده‌ی آن به آثار علوی (آسمانی) اختصاص یافته، کتاب دانشنامه جهان، اثر علی بن علی امیران حسینی اصفهانی از دانشوران سده 9 قمری است.

این اثر، کتابی است چند دانشی در علوم طبیعیات،‌ فلسفه و طب به زبان فارسی، با قلمی علمی، در برگیرنده‌ی مباحثی در آثار علوی و ارضی، و طبیعیات و فلسفه آفرینش هر یک، و در نهایت به ساختار هیکل انسانی و حیوانی پرداخته و با تشریح اعضای آدمی به عنوان عالم صغیر خواسته تا عظمت خالق جهان را بنمایاند.

درباره مؤلف این اثر غیر از آنچه در مقدمه کتاب از خود نام برده است اطلاع زیادی در دست نیست. وی خود را مدعوّ به غیاث الدین خوانده و اهل اصفهان بوده است و با تحمیدیه‌ای که بر کتاب ترتیب داده و بر خاندان نبوی و اهل بیت (ع) درود فرستاده و نیز با منتسب نمودن خود به امام حسین (ع) و با توجه به نام خود و پدرش در شیعه بودن او شکی نمی‌ماند.

همچنین نامی که بر کتاب نهاده است، در مقدمه به صراحت آمده است: دانشنامه جهان. تألیف کتاب در سال 889 ق در بدخشان پایان یافته است که مرکز شیعیان اسماعیلی محسوب می‌شود.

غیاث الدین دانشنامه خود را به سلطان محمود بن ابوسعید بن محمد بن جلال‌الدین میرانشاه بن امیر تیمور تقدیم کرده که از سال 864 قمری حاکم گرگان و مازندران بوده است و در 899 قمری در ماوراءالنهر به پادشاهی نشست.

کتاب در ده فصل و بیست اصل و چهار نتیجه و خاتمه‌ای نگاشته شده است. این کتاب را نمی‌توان در زمره‌ی کتاب‌هایی چون عجایب المخلوقات تقسیم‌بندی نمود؛ چون در این کتاب نه از جغرافیای صرف بحث است و نه از عجایب اقالیم سبعه و نه موهومات و مخیلات غریب و نظایر آن. مولف خواسته تا بیشتر مباحث علمی و عمدتاً آثار علوی را با تعقل یا فلسفه بحث و اثبات کند.

به گزارش فهرست‌واره دنا تا به حال 33 نسخه از این اثر در کتابخانه‌های جهان شناخته شده است،‌ که کهن‌ترین آن متعلق به کتابخانه دکتر اصغر مهدوی در تهران و تاریخ کتابت آن قرن 10 قمری است.

نسخ مورد استفاده در این تصحیح به این قرار است:

1-    دستنویس کتابخانه مدرسه سپهسالار به شماره 2961/10: این نسخه به خط نستعلیق در سده یازدهم قمری کتابت شده است.

2-    دستنویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 4566: این نسخه در سال 1079 قمری توسط عبدالرحیم محمد بهبهانی به خط نستعلیق استنساخ شده است.

3-    دستنویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 1826: این نسخه در سال 1110 قمری به خط نستعلیق یوسف بن غلامعلی فومنی تحریر شده است.

رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مقدمه کتاب نوشته‌ است:

هر متنی که از مآثر علمی و فرهنگی کشورمان به زنجیرۀ تحقیق و تصحیح می­پیوندد و انتشار می­یابد، گویایِ منزلتِ متمایز ایرانیان در گسترۀ دانش و اندیشۀ بشری، و پیوستگی سلسلۀ حیات معنوی و فرهنگی آنها در ادوار تاریخ است. از اینرو هرچه بیشتر، میراث مکتوب خود را عرضه کنیم، بهتر می­توانیم امروز خود را با گذشتۀ شکوهمند و شکوفای خویش گره بزنیم و فردای بهتری را برای آیندگان‌مان ترسیم کنیم.

کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با دارا بودن گنجینه­ ای گران و کلان از آثار و مآثر اسلامی و ایرانی، وظیفهء خود می­داند به قدر امکانات، به چاپ و نشر متون و اسناد بپردازد و آنها را در اختیار جامعۀ علمی و فرهنگی کشور قرار دهد.

دانشنامه جهان، دائره المعارفی است در علوم طبیعی و علم تشریح، و در بررسی‌های تاریخ علوم اسلامی در سده‌های متأخر (9-10ق) می‌تواند به عنوان آیینه تمام‌نمای اعتقادات و اطلاعات ان عصر و در مقایسه با دوره‌های پیشین، به عنوان یک منبع قابل توجه، مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین این اثر، نمایانگر برخی از ویژگی‌های نشر علمی فارسی در دوره مذکور است و در سبک شناسی، قابلیت ارجاع و استناد دارد.

از همکار گرامی جناب آقای نیکی ایوبی‌زاده که این اثر را به جامعه‌ی علمی، عرضه داشته‌اند سپاسگزاریم و توفیقات روزافزون ایشان را از خدای متعال مسئلت می‌نماییم.

«دانشنامه جهان (دایره‌المعارف علوم طبیعی و تشریح)» اثر غیاث‌الدین علی بن علی امیران حسینی اصفهانی با تحقیق و تصحیح نیکی ایوبی زاده در 230 صفحه از سوی انتشارات کتابخانه مجلس در سال 93 منتشر شده است.