چالش‌ها و چشم انداز توافق جامع هسته‌ای

در پی اعلام استراتژی نرمش قهرمانانه از سوی مقام معظم رهبری که منجر به شکست تابوی مذاکره مستقیم تهران- واشنگتن و توافق برنامه اقدام ژنو دردولت تدبیر وامید شد و پس از تحویل پرونده مذاکرات هسته ای از شورای عالی امنیت ملی به وزارت امورخارجه، عزم جزم تهران به منظور پایان دادن به بحران هسته ای نمود عینی و عملی تری یافت و درطول 5 ماه گذشته به رغم ناخرسندی اقلیتی موسوم به دلواپسان داخلی و همچنین نئوکانهای آمریکایی، صهیونیستها و برخی ازکشورهای عربی، نتایج مثبت این اقدام به ویژه در زمینه های اقتصادی آشکار گردید.

در طول چند ماه گذشته که مذاکره متوالی ایران با 5+1 با هدف نیل به توافق جامع و نهایی آغاز شده و ششمین وآخرین دور این نشستها در مقر دایمی سازمان ملل متحد در وین در حال حاضر ادامه دارد، همواره شاهد فراز و نشیبها و تناقضاتی در مواضع امریکا و متحدانش بوده ایم؛ به گونه ای که هم اکنون نیز از هیچ مقام، کارشناس، ناظر و تحلیلگر داخلی وخارجی نمی توان از قطعی بودن نتیجه مثبت مذاکرات و نهایی شدن توافق جامع سخن گفت.
در بررسی آینده این مذاکرات اکثر ناظران خارجی معتقدند این گفتگوها با فراهم شدن شرایطی می‌تواند به موفقیت بینجامد. در توضیح این شرایط بیشتر به گره های اصلی موجود با اهمیت و اولویت متفاوت بر سر راه مذاکره‌کنندگان ایران و کشورهای گروه ۵+۱ اشاره میشود که در صورت بر طرف شدن آنها این گفت‌وگوها به نتیجه مطلوب دو طرف می رسد و متقابلاً بی‌توجهی به آنها می‌تواند گفت‌وگوها را به بن‌بست بکشاند.

مانع اول
دشوارترین مسئله به شکل ظرفیت غنی‌سازی ایران ربط دارد. بسیاری معتقدند از آنجا که کاهش چشمگیر در تعداد سانتریفیوژهای ایران به احتمال فراوان با مخالفت ایران روبه‌رو خواهد شد، غرب برای رفع نگرانی خود باید به دنبال راه حل‌های دیگر باشد و یکی از این راه حل‌ها استفاده از اورانیوم کمتر غنی‌شده ایران به عنوان سوخت رآکتورها میدانند تا به این ترتیب ایران بعداً نتواند از آنها برای غنی‌سازی بیشتر که مناسب تسلیحات و ساخت بمب باشد استفاده کند.
در همین رابطه تعداد سانتریفیوژهای ایران یعنی 20 هزار عدد مورد مخالفت 1+5 و در رأس آن امریکا قرار دارد. هرچند برخی معتقدند اگر 1+5 با این تعداد موافقت کند، ایران دیگر نیازی عملی نخواهد داشت که بتواند افزایش این تعداد در سال‌های آینده را توجیه کند.

مانع دوم
مسئله دوم پژوهش و توسعه اتمی ایران است که غرب ترجیح می‌دهد ایران به ‌ویژه در حوزه ساخت سانتریفیوژ از آن کناره‌گیری کند. اما این یکی ازخطوط قرمز برای ایران است. مزید برآن، اینکه متخصصان سازمان انرژی اتمی ایران در حال کار بر روی مدل‌هایی از سانتریفیوژ هستند که 15 بار کارآمدتر از مدل‌های قدیمی حاضر در مراکز غنی‌سازی ایران است و همین مسئله حساسیت بیشتر طرفهای مقابل ایران را برانگیخته است. به منظور گشودن این گره برخی کارشناسان خارجی پیشنهاد می کنند به جای تعیین تعداد برای سانتریفیوژهای ایران، برای واحدهای کاری مجزا سقف تعیین شود، تا باین ترتیب هر چه از سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر استفاده شود، به‌نسبت از تعداد کل سانتریفیوژها کاهش یابد تا ملالی برای نگران شدگان بین المللی باقی نماند.

مانع سوم
چالش دیگر در کار مذاکرات اتمی ایران و گروه ۵+۱ وجود ابعاد نظامی احتمالی در فعالیت هسته‌ای ایران و بررسی این امر از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که تاکنون با مخالفت شدید ایران مواجه بوده است. این در حالیست که مقام ارشد اطلاعاتی آمریکا در سال 2007 خود اذعان کرده بود که برنامه تسلیحاتی ایران در پایان سال 2003 متوقف شده است. اما راه حل این معضل سوم را هم بعضی از ناظران و کارشناسان غربی در این می دانند که آژانس پس از کسب اطمینان از این که ایران این گونه فعالیت‌های خود را کنار گذاشته است، بپذیرد که جزئیات فعالیت‌های خلاف قانون را افشا نسازد. لذا برخی معتقدند که نباید با ایران، همچون موارد مشابه قبلی یعنی مصر و کره جنوبی و تایوان برخورد شود.

مانع چهارم 
مسئله چهارم به موشک‌های بالیستیک ایران مربوط می‌شود که غرب می‌خواهد در چارچوب مذاکرات حاضر به آنها نیز بپردازد، اما ایران تاکنون به‌شدت در برابر آن مقاومت کرده است. آمریکا با اشاره به قطعنامه 2010 شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر ممنوعیت فعالیت ایران در حوزه موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل سلاح‌های هسته‌ای مدعی است که این موضوع باید به عنوان بخشی از یک توافق جامع به آن پرداخته شود.
برخی کارشناسان برای باز شدن این گره چاره کار را در این می دانند که موشک‌های بالیستیک ایران را که مایه نگرانی غرب بوده و شورای امنیت سازمان ملل نیز به آن اشاره کرده است باید در مذاکراتی چندجانبه و جداگانه در سطح خاورمیانه جست‌وجو کرد و نه فقط ایران، بلکه تمام کشورهای مربوطه را متقاعد ساخت که به قانون منع گسترش موشک‌های بالیستیک که در سال 2002 در لاهه هلند به امضا رسید، بپیوندند.

مانع پنجم 
آخرین مسئله مدت توافق جامعی است که دو طرف در نهایت به امضا خواهند رساند. ایران به احتمال زیاد کمترین زمان (شاید 4 تا 6 سال) را برای به سرانجام رساندن این توافق مدنظر دارد تا پس از آن وارد شرایط معمولی شود که تمام اعضای معاهده ان‌پی‌تی، منع گسترش سلاح‌های اتمی، دارند. اما از سوی دیگرغرب ترجیح می‌دهد که این توافق تا زمانی نامعین تمدید شود و محدودیت‌ها برای ایران سر جای خود باقی بماند.

مانع ششم
آینده رآکتور آب سنگین اراک، میزان و کیفیت پلوتونیوم ناشی از آن که کاربرد نظامی دارد، همواره یکی از محورهای مذاکرات ایران و 5+1 بوده و هنوز نیز ادامه دارد.

مانع هفتم
سرنوشت تأسیسات غنی سازی اورانیوم زیرزمینی در فردو از حیث ماندن و نماندن و تعداد سانتریفیوژهای فعال در آن یکی دیگر از چالشهای پیش روی ایران درمذاکرات است. هرچند که در مقایسه با برخی موار دیگر از اولویت کمتری برای گروه 5+1برخورد است.

مانع هشتم
بازرسیها از فعالیت هسته ای اعم از اماکن فعال در زمینه هسته ای و نوع و شیوه بازرسی اعم از سرزده یا هماهنگی شده و پروتکل الحاقی ان .پی .تی که از مفاد مهم آن موضوع بازرسیها می باشد، از دیگر موارد اختلافی فیمابین است. به طوریکه آژانس بین المللی انرژی اتمی در گفت‌و‌گوهای اخیر خود نیز با ایران، خواستار پیشرفت روند بازرسی‌ها از فعالیت‌های هسته‌ای ایران شده، ولی هنوز مشخص نیست، آیا دو طرف بر سر این موضوع پیشرفتی داشته‌اند یا خیر؟

مانع نهم
بحث درباره چاشنی‌های انفجاری از جمله مباحث مطرح در گفت‌و‌گو‌ها ی ایران وآژانس بوده است. گفته میشود تهران با پاسخ دادن به پرسش‌های موجود درباره چاشنی‌های انفجاری و دیگر فعالیت‌های هسته‌ای ای موافقت کرده است که دراین صورت گام بزرگی در راستای تحقیقات آژانس از برنامه هسته‌ای ایران برداشته شده است.

مانع دهم
در خصوص رفع تحریمهای بین المللی و یکجانبه در دور اخیر مذاکرات وین، ایران با پیشنهادی از سوی گروه 1+5 مواجه شد که مبنای آن، چشم اندازی ده ساله یا بیشتر برای برداشته شدن تحریم ها بود و روند کاهش تحریم ها نیز به انجام اقدامات مشخص از سوی ایران منوط می شد. این پیشنهاد با مخالفت ایران روبرو شد و کماکان یکی از چالشهای مهم مذاکراتی محسوب میشود. این موضوع از آنجا که در اولویت اهداف ایران بوده و اصرار زیادی از سوی تیم ایرانی مذاکرات بر رفع تحریمها صورت میگیرد و از آنجا که 5+1 به ویژه آمریکا معتقد است که فشار تحریمها سبب شده تا ایران به مذاکرات مستقیم با امریکا تن دهد به کارت بازی مهمی برای واشنگتن و یارانش تبدیل شده از محوری ترین چالشهای مذاکراتی محسوب میگردد.

واکنش‌ها به مذاکرات وین
مزید بر چالشهای دهگانه مذکور و شاید بیشتر از آنکه احتمالاً ما از آنها مطلع نیستیم فشار صهیونیستها، نئوکانها و محافظه کاران تندروی امریکایی، برخی دولتهای مخالف ایران در منطقه از جمله عربستان سعودی و برغم اعتراف طرفهای غربی، مسایل خاورمیانه به ویژه بحران سوریه، فلطسین، لبنان و... نیز در ایجاد چالش در برابر مذاکرات هسته ای و اتلاف وقت در روند گفتگوها از عوامل موثر در پیشبرد مذاکرات و به طول انجامیده شدن نگارش متن نهایی، جامع و پایدار توافق هسته ای ایران با 5+1 است.
در همین رابطه به عنوان مثال می توان به اظهارات تکراری نتانیاهو نخست وزیر اسراییل اشاره کرد که اخیراً در سفری که به توکیو داشت در کنفرانس خبری مشترک با همتای ژاپنی خود با تشبیه برنامه هسته‌ای ایران به برنامه‌های کره شمالی، اسرائیل و ژاپن را در معرض چالش‌ مشابه مواجهه با دولت‌های رام نشدنی و مسلح به سلاح هسته‌ای دانست و با اشاره به سخنان نخست وزیر ژاپن در خصوص خطر برنامه هسته‌ای کره شمالی، برنامه هسته‌ای ایران را خطری واضح وبالفعل خواند و افزود ما نمی توانیم به پیشروترین دولت‌ها در زمینه تروریسم اجازه بدهیم که توانایی ساخت بمب اتمی را داشته باشند. نتانیاهو در پارلمان ژاپن نیز اعلام کرد که اسرائیل و ژاپن با رژیم‌های سرسختی چون ایران و کره شمالی روبرو هستند و تل‌آویو و توکیو نیز باید به اندازه این دو کشور همکاری داشته باشند.
نتانیاهو در اولین دیدار خود از ژاپن به عنوان نخست‌وزیر اسرائیل از زمانیکه در سال 2009 به قدرت رسید، ادامه داد: ارتباط مشترکی بین ما وجود دارد. ما هر دو جوامعی دموکرات و در حال پیشرفت از لحاظ فناوری هستیم. شما با کره شمالی روبرو هستید که با سلاح‌های هسته‌ای اش یک رژیم سرسخت محسوب می‌شود. ما با ایران روبرو هستیم که یک رژیم سرسخت است و خواستار داشتن تسلیحات هسته‌ای است. آنها با یکدیگر همکاری دارند و ما باید با یکدیگر همکاری کنیم.
یووال اشتاینیتز وزیر امور راهبردی رژیم صهیونیستی نیز روز جمعه گفت انتظار نمی‌رود ایران و گروه 1+5 بتوانند تا مهلت 20 جولای و کمتر از سه هفته به توافق جامع دست یابند. وی در پاسخ به این سوال که آیا فکر می‌کند در کمتر از سه هفته طرفین به توافق برسند، افزود: ایرانی‌ها دارای موضع خیلی سختی هستند.

در همین حال سوزان رایس، مشاور امنیت ملی رئیس جمهور آمریکا در جشن سالگرد تشکیل رژیم اسرائیل که در مرکز این رژیم برگزارشده بود در مورد شرط رسیدن به توافق با ایران به مخاطبان طرفدار اسرائیل خود اطمینان داد که ایالات متحده در مذاکره با ایران موضعی سخت خواهد داشت. وی گفت: ایران باید با اقداماتی قابل راستی‌آزمایی موافقت کند در غیر این صورت توافقی با ایران صورت نخواهد گرفت. همه ما مسئولیت داریم به دیپلماسی شانسی برای موفقیت بدهیم، ولی آمریکا به سخنان طرف ایرانی راضی نخواهد شد، ما تنها با اقدامات طرف ایرانی راضی خواهیم شد. به زبان ساده؛ اگر رضایت ما کسب نشود، توافقی حاصل نخواهد شد.

وال استریت ژورنال نیز در اشاره به شکاف‌های مهم بین مواضع دو طرف نوشت که یک مقام آمریکایی در سخنان خود در عصر پنج‌شنبه نشان داده است که ایالات متحده قصد ندارد در مورد یکی از درخواست‌های اصلی خود عقب‌نشینی کند. درخواست مورد نظر این است که اندازه برنامه غنی‌سازی ایران در توافق نهایی بسیار کوچکتر از توانایی‌های فعلی ایران باشد. وی اشاره کرده است که ایران در واقع یک نیاز بالقوه به غنی‌سازی دارد ولی این نیاز محدود و تنها کسری از آن توانایی است که اکنون ایران دارد.
روزنامه آمریکایی لس انجلس تایمز نیز که به داشتن مواضع ضد ایرانی مشهور است به نقل از مقامات ارشد دولت آمریکا هشدار داده است که مذاکرات هسته‌ای جاری در وین می‌تواند به شکست بیانجامد مگر این که ایران شروع به عقب‌نشینی کند. این مقام آمریکایی افزوده است که اگر چه طرفین گزینه تمدید شش ماهه مذاکرات را پیش رو دارند ولی تمدید مذاکرات تنها وقتی ممکن است که طرفین باور داشته باشند که تمدید مذاکرات فایده‌ای خواهد داشت. لس‌انجلس تایمز اذعان کرده است که این تهدید بخشی از تلاش ایالات متحده در حوزه افکار عمومی برای وادار کردن ایران به عقب‌نشینی در مذاکرات هسته‌ای است.

در همین حال همزمان با آغاز دور ششم مذاکرات هسته ای در وین، کمیسر حقوق بشر سازمان ملل مدعی شد به دلیل نگران کننده بودن وضعیت حقوق بشر در ایران، باید این مسئله در گفت‌وگوهای هسته ای لحاظ شود. "ناوی پیلای" کمیسر حقوق بشر سازمان ملل با اعلام این مطلب از برخی پرونده های قضایی در ایران به عنوان موارد نقض حقوق بشر نام برد. وی در ادامه مدعی شد مواردی از قبیل اعدام مجرمان در ایران ناعادلانه بوده و موجب نگرانی جامعه جهانی است.
از دیگر سو، رابرت آینهورن، مشاور سابق دولت آمریکا در امور عدم اشاعه هسته ای، در این زمینه می گوید: من فکر می کنم که ایران واقعاً خواستار رسیدن به توافق است. اما ممکن است ایران هنوز به این جمع بندی نرسیده باشد که رسیدن به توافق امکان پذیر نیست مگر اینکه این کشور آماده کاستن از انتظارات خود در زمینه ظرفیت غنی سازی باشد که در چارچوب توافق نهایی قادر به برخورداری از آن خواهد بود.

جوفی جوزف، از دیگر مقامات سابق عدم اشاعه آمریکایی نیز می گوید: اگر قرار باشد توافقی حاصل شود، ایران باید با اتخاذ تصمیمی راهبردی، در حجم برنامه غنی سازی خود تغییر ایجاد کند. اگر این کشور آماده انجام چنین کاری باشد، رسیدن به توافق تا تابستان امسال امکان پذیر است. در غیر این صورت، کار به مانع خواهد خورد.
داریل کمبل، مدیر اجرایی موسسه کنترل تسلیحات آمریکا می گوید: تنها در صورتی که ایران به تعهدات خود عمل کند، درباره اینکه برنامه هسته ایش دارای ابعاد نظامی نیست اعتمادسازی کند و نشان دهد که نیازهای واقعی و توجیه پذیری در زمینه سوخت هسته ای دارد، جامعه بین المللی با کاهش محدودیت ها علیه این کشور موافقت خواهد کرد.

در این میان برخی منابع هم می گویند که ایران در ابتدا خواستار حفظ تعداد کنونی سانتریفیوژهای خود (19هزار سانتریفیوژ نسل اول) است و آن را به عنوان مبنایی برای جنبه کوتاه مدت توافق نهایی در نظر می گیرد؛ اما خواستار آن است تا پس از گذشت مدتی امکان افزایش این تعداد را نیز داشته باشد. بر این اساس، ایران می خواهد در پایان یک دوره مشخص اعتمادسازی که شامل برخی محدودیت ها و افزایش بازرسی ها باشد، برنامه هسته ایش در عرصه بین المللی حالت عادی پیدا کرده و به عنوان یک عضو پیمان عدم گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) بتواند بدون هیچ گونه محدودیتی به تعیین حجم موردنظر خود برای برنامه غنی سازی بپردازد.

با این حال، کنگره آمریکا و همچنین مقامات اسرائیلی خواستار آن هستند که در توافق نهایی، ایران از ظرفیت غنی سازی معادل تنها سه هزار سانتریفیوژ نسل اول و ذخیره محدودی از اورانیوم 3.5 درصدی برخوردار باشد که آستانه دستیابی ایران به سلاح هسته ای را به یک سال برساند. به نظر آنها، تنها چنین توافقی از نظر سیاسی قابل دفاع و توجیه پذیر است. در عین حال، برخی دیگر از کارشناسان عدم اشاعه می گویند که متقاعد کردن ایران برای محدود کردن حجم برنامه غنی سازی خود در کوتاه مدت و میان مدت، احتمالاً مهمتر از تعداد سانتریفیوژهایی است که ایران می خواهد طی یک یا دو دهه آینده نصب و راه اندازی کند.
نهایت اینکه این کارشناسان بدبین و شاید مخالف ایران، معتقدند میزان فاصله دو طرف تا رسیدن به توافق جامع، چندان نزدیکتر از آن چیزی نیست که در ماه فوریه 2013 یعنی در زمان آغاز روند مذاکرات برای رسیدن به توافق نهایی وجود داشت.

با وجود موضع گیری های مثبت مقامات ایرانی و همچنین نیت دو طرف برای رسیدن به توافقی جامع در موضوع هسته ای، کارشناسان عدم اشاعه هسته ای معتقدند تا زمانی که انتظارات ایران درباره حجم برنامه غنی سازی خود کاهش پیدا نکند، دو طرف قادر به رسیدن به توافق نهایی نخواهند بود. هرچند که دخالت و مشارکت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مذاکرات حال حاضر ایران با گروه ۵+۱ از آن رو که آژانس دانش و مهارت منحصر به ‌فردی در موضوع مذاکرات دارد و عمل کردن ایران به تعهداتش را منظماً زیر نظر دارد، از جمله گام‌های موثر در پیشرفت‌های ارزشمند در این گفت‌وگوها است، اما عدم اعلام نظر قطعی مثبت در مورد فعالیت هسته ای ایران در کنار سایر عواملی که از آنها نام برده شد بهانه هایی به دست غربیها داده وروند مذاکرات را فرسایشی نموده است.
از مواضع رسمی بازیگران صحنه و فشارهای جانبی ناشی از لابی مخالفان ایران و جنگ روانی حاصله از این تلاشها میتوان دریافت که شرایط سخت وشکننده ای در برابر تیم مذاکراتی ایران قرار دارد و احتمالاً وزیر خارجه کشورمان مجبور خواهد شد به منظور رایزنی با سطوح بالای تصمیم گیری نظام تا قبل از پایان دورنهایی مذاکرات بین وین وتهران حداقل یکبار رفت وآمد کند.
آنچه مسلم است عدم نیل به توافق نهایی و تمدید احتمالی زمان مذاکرات برای شش ماه دیگر یا شکست این مذاکرات با توجه به ارثیه ای که از دولت نهم و دهم به دولت یازدهم رسیده است. بسیار به زیان ایران تمام خواهد شد که در این صورت حتی اگر دورهای بعدی مذاکرات نیز مدنظر باشد، شرایط برای ایران سختتر از شرایط فعلی خواهد بود.