شطرنج پوتین با غرب در صحنه قدرت

ˈجودو به شما می اموزد چگونه خودتان را کنترل کنید و با شناسایی نقاط قوت و ضعف حریف خود در یک لحظه برای کسب بهترین نتیجه مبارزه کنید.ˈ

اینها جملات یک کتاب آموزش جودو نیستند و گوینده آنها یک روان شناس ورزشی هم نیست. بلکه در وب سایت کاخ ˈکرملینˈ و در قسمت بیوگرافی ˈولادیمیر پوتینˈ رییس جمهوری کنونی فدراسیون روسیه درج شده اند.

این روزها در حالی که حوادث اوکراین و شبه جزیره کریمه در صدر اخبار و تحلیل های رسانه های جهان قرار دارد، کانون توجه ها دومای روسیه یا وزارت خارجه یا سایر نهادهای این کشور نیست بلکه شخص پوتین است که توجه ها را به خود جلب کرده است.

بسیاری از کارشناسان مسائل اوراسیا معتقدند لازمه درک و پیش بینی سیاست های روسیه در قبال تحولات اوکراین، واکاوی ابعاد گوناگون شخصیت رییس جمهوری این کشور است و حتی برای پیش بینی تاثیر تحولات اوکراین بر اموری مانند مذاکرات هسته ای ایران که ظاهرا به ساز و کارهای جمعی مربوط است، باز هم نگاه ها به سوی ˈمرد یخیˈ کرملین برمی گردد.

با مرور تحلیل های کارشناسان سیاست خارجی درباره حوادث اوکراین و شبه جزیره کریمه، به سادگی می توان فراوانی کلمه ˈپوتینˈ را در مقایسه با سایر واژه های کلیدی دریافت. لغاتی مانند ˈتهاجمˈ، ˈسیاستˈ، ˈپیشرویˈ، ˈمحاسباتˈ، ˈراهبردˈ، ˈاقداماتˈ، ˈعکس العملˈ، ˈمهارˈ و حتی پسوند ˈایسمˈ در بسیاری از تحلیل های موجود با کلمه ˈپوتینˈ پیوند خورده اند.

مثلا ˈمایکل دورانˈ، کارشناس مسائل خاور میانه و عضو سابق شورای امنیت ملی آمریکا در دوران ریاست جمهوری بوش پسر، در مورد سیاست های روسیه در قبال خاور میانه می نویسد:ˈمسلم است مردی که کمربند مشکی جودو دارد، مامور سابق ک گ ب بوده است و در خیلی از تصاویر با بالاتنه برهنه مشغول انجام حرکات قهرمانانه است، بهتر از دیپلمات های غربی اتوکشیده ای که خیال می کنند دنیا تغییر کرده است، خاور میانه را می فهمد. حاصل جمع بازی اوکراین در نظر پوتین صفر است. او استاد حرکات زیرکانه ای است که می تواند یک دست دادن ساده را به یک ضربه مرگبار تبدیل کند...ˈ

از سوی دیگر افرادی مانند ˈجان مک کینˈ، سناتور تندروی آمریکایی که حضور وی در میدان ˈاستقلالˈ کی یف مهر تاییدی بود بر دست داشتن آمریکا در ناآرامی های اوکراین، در روزهای آغازین این بحران ضمن تایید علنی دخالت واشنگتن در اوکراین، هدف کاخ سفید را ˈمهار پوتینˈ عنوان کرد.

تقابل شخصی این دو سیاستمدار به قدری عیان بود که روزنامه انگلیسی ˈگاردینˈ با اشاره به حضور مک کین در جمع صدها معترض اوکراینی نوشت:ˈبه نظر می رسد مک کین ماموریت دارد ولادیمیر پوتین را اذیت کند. در سال 2006هم او به دیدار ˈمیخائیل ساکاشویلیˈ، رییس جمهوری وقت گرجستان و یکی از بزرگ ترین دشمنان پوتین رفت و با هم به اسکی روی آب در دریای سیاه پرداختند!ˈ

فارغ از این قبیل تندروی ها که لزوما بازتاب سیاست های تیم اوباما نیست، به نظر می رسد با توجه به ویژگی های نظام سیاسی روسیه و فرایندهای تصمیم سازی این کشور که برغم شباهت ظاهری به دموکراسی های غربی عمدتا شخص محور است، نوع نگاه شخص پوتین به روسیه، همسایگان، منافع ملی و نظام بین الملل بهتر بتواند سیاست خارجی روسیه را توضیح دهد.

به نظر می رسد پوتین می خواهد روسیه را به چیزی فراتر از یک کشور قدرتمند تبدیل کند بلکه در صدد ایجاد یک تمدن قدرتمند روسی است که در مقابل تمامی تهدیدات بدون نیاز به کمک خارجی ها از خود محافظت کند. می توان طرح تاسیسˈاتحادیه اوراسیاˈ و تاکید بر ˈ اتحاد نژاد اسلاوˈ را که از سوی وی مطرح شده شاهدی دال بر این مدعا دانست.

از سوی دیگر والدین وی از بازمانندگان محاصره شهر ˈلنینگرادˈ هستند؛ یکی از دردناک ترین دوران تاریخ روسیه که شاهد مرگ قریب به یک میلیون انسان بود. پوتین در چند مصاحبه از خانواده اش به عنوان کسانی که از محاصره جان به در برده اند یاد کرده است و بی تردید نمی توان تاثیر زندگی در چنین خانواده ای را بر دیدگاه فرزند آنها نسبت به کشورش و بقای آن نادیده گرفت.

علاوه بر این، روسیه کشوری است که ˈجنگˈ و کشمکش های ارضی در تاریخ آن جایگاه تعیین کننده ای دارد، بنابراین عنصر ˈسرزمینˈ و ˈامنیتˈ در شکل دهی به خط مشی رهبران آن نقش مهمی داشته است و پوتین نیز از این قاعده مستثنی نیست.

می توان گفت پوتین بینˈریاست جمهوریˈبه عنوان یکی از شاخص های نظام دموکراتیک غربی و میراث تزارهای روسیه پیوند برقرار کرده وˈهویت ملیˈ روسیه به عنوان یک ˈ قطب منحصر به فرد تمدنیˈ را در معرض خطر می داند. بر همین اساس بسیاری از تحلیلگران، مرد اول کرملین را یک شخصیت ˈناسیونالیستˈ ضدغربی توصیف می کنند.

از سوی دیگر، سال گذشته نشریه ˈفوربسˈ در صدر فهرست ˈقدرتمندترین شخصیت های جهانˈ نام ˈولادیمیر پوتینˈرا جای داد و در توضیح علت این انتخاب نوشت:ˈپوتین کنترل خود را بر روسیه تقویت کرده است و همه آنهایی که بازی شطرنج سیاستمداران کشورهای غربی را پیرامون مناقشه سوریه دنبال کرده اند، به صراحت بر این عقیده هستند که عملکرد پوتین در پرونده سوریه کفه ترازوی قدرت را به نفع وی در جهان پائین آورده است.ˈ

همچنین نام پوتین در سال 2008 نیز در صدر فهرست صد نفری بانفوذترین اشخاص جهان در نشریه ˈونیتی فیرˈ، قرار داشت. جالب اینجاست که واکنش نظامی پوتین در ماجرای گرجستان که نگرانی جدی آمریکا و اروپا را به دنبال داشت، علت این انتخاب عنوان شد.

به نظر می رسد که سیاست های رییس جمهوری روسیه که می تواند در چارچوب واقع گرایی و تلاش برای کسب قدرت و گسترش حوزه نفوذ عمده آنها را توجیه کرد، نه تنها در روسیه خواهان دارد بلکه آمریکایی ها نیز که مخالف ایدئولوژیک روسیه محسوب می شوند وی را تحسین می کنند.

تحلیلگران در بررسی روش هایی که پوتین برای تحقق اهداف خود به کار می گیرد به دوران خدمت وی در ˈک گ بˈ استناد می کنند و معتقدند پوتین به عنوان مامور ک گ ب در آلمان شرقی طی سال های جنگ سرد، حاضر است برای تحقق منافع ملی و بقای روسیه هر کاری بکند.

به نظر آنها تفکر حاکم بر ذهنیت او بازی حاصل جمع صفر جنگ سرد است و روابط بین الملل برای پوتین در افراد و رویکرد یک سازمان به افراد خلاصه می شود. به عبارتی ، ˈوزارت امور خارجهˈ نهاد اصلی تعیین کننده سیاست خارجی روسیه نیست بلکه ˈسرگئی لاوروفˈ حرف اول و آخر را می زند و پوتین نه حامی وزارت خارجه که حامی لاوروف است.

پوتین که دکترای اقتصاد دارد، یک دهه بعد ازفروپاشی شوروی و ناکامی ˈبوریس یلتسینˈ و تیم غربگرای وی، در شرایطی وارد کرملین شد که نخبگان سیاسی روسیه اتفاق نظر داشتند تلاش جدی برای احیای جایگاه روسیه بعد از یک دهه آشوب داخلی و تخریب وجهه کشور در سطح بین المللی، ضروری است.

وی در همان سال در قضیه ˈچچنˈ، علنا خطاب به مردم روسیه اعلام کرد: ˈما خودمان باید تصمیم بگیریم که چه می خواهیم. روسیه باید آماده باشد بدون پول غرب خود را اداره کند. من و شما در شرق زندگی می کنیم نه در غرب.ˈ

می توان گفت پوتین به خاطر رشته دانشگاهی و سمت اطلاعاتی در دوران جنگ سرد، درک درستی از علت فروپاشی شوروی و مبنای استمرار نظام بین الملل کنونی دارد. وی می داند که دوران کمونیسم به سر آمده و روسیه باید برای بازیابی جایگاه برتر خود در نظام بین الملل، راه برتری در نظام اقتصاد لیبرال را پیشه کند. او با این درک عملگرایانه، طرفدار بازار آزاد و مالکیت خصوصی است و از این اهرم اقتصادی برای دستیابی به اهداف سیاسی و فرصت سازی بهره می گیرد. مثلا وی در سال 2006 و 2009، شیر گاز را به روی اروپا بست و درسال 2013با ممنوع کردن واردات شکلات از اوکراین و شراب از گرجستان و مولداوی در صدد تحقق اهداف خود بر آمد.

بر همین مبنا، می توان یکی از علل خارجی بحران کنونی اوکراین را خواست روسیه برای افزایش توان اقتصادی خود و هراس پوتین از تهدید منافع ملی بر اثر افول وضعیت اقتصادی داخلی و افزایش نارضایتی مردم دانست.

روسیه تا سال 2013 برای مدرن کردن اقتصاد خود راه مشارکت اقتصادی با اتحادیه اروپا را در پیش گرفته بود اما در پایان این سال،این اتحادیه تلاش کرد توافقنامه های تجارت آزاد خود رابه امضای اوکراین، گرجستان،مولداوی و ارمنستان نیز برساند. این تغییر غیرمنتظره محاسبات پوتین را برای توسعه اقتصادی روسیه بر هم زد.

چنین توافقنامه ای بازار62 میلیون نفری این چهار کشور را از حوزه نفوذ کالاهای روسی خارج می ساخت و با دشوار کردن رقابت برای روسیه این کشور دیگر نمی توانست در دراز مدت شریک عمده تجاری اروپا باقی بماند.

پوتین در عین تلاش برای افزایش روابط تجاری مسکو با اتحادیه اروپا در پی ایجاد ˈاتحادیه اوراسیاˈ نیز بود که یک بلوک اقتصادی مجزا به رهبری روسیه است که ˈاتحادیه گمرکیˈ کنونی را که بلاروس و قزاقستان در آن عضویت دارند به سایر جمهوری های پساشوروی از جمله اوکراین، مولداوی، گرجستان و ارمنستان گسترش خواهد داد.

اتحادیه اروپا درسال 2013 به روسیه و این چهار کشور اعلام کرد که توافقنامه های تجاری آن با اتحادیه اوراسیا سازگار نیست که به معنای نادیده گرفتن منافع روسیه بود. از این رو، مسکو فشار خود را بر این کشورها افزایش داد تا به جای امضای پیمان های تجارت آزاد با اروپا، اتحادیه اوراسیا را انتخاب کنند. اوکراین نیز بعد از مدتی تعلل اعلام کرد در قبال دریافت تخفیف در خرید گاز روسیه، از امضای این توافق صرف نظر کرده است. به این ترتیب آغاز خشونت های کی یف و سقوط ویکتور یانوکوویچ رییس جمهوری سابق اوکراین رقم خورد.

نمی توان بحران کنونی اوکراین را کاملا به دخالت روسیه وابسته دانست و شرایط داخلی این کشور را نادیده گرفت اما تلاش پوتین برای حفاظت از منافع ملی روسیه که شراکت اقتصادی اوکراین و سه کشور دیگر با اروپا را تهدیدی مستقیم برای اقتصاد روسیه می داند، تاثیر تعیین کننده ای دراین بازی دارد. درواقع، رویای اوراسیایی پوتین بدون اوکراین 45 میلیون نفری با وابستگی های عمیق فرهنگی، تاریخی و اقتصادی با روسیه محقق نخواهد شد.

در خصوص وابستگی عمیق تاریخی و فرهنگی این دو کشور همین بس که یک ضرب المثل روسی می گوید: ˈمسکو مغز روسیه، سن پترزبورگ قلب روسیه و اوکراین ˈمادرˈروسیه است.ˈ

فراموش نکنیم که ˈشاخماتیˈ بازی محبوب روس هاست و زنان و مردان روس در محافل خانوادگی خود با جدیت این بازی را دنبال می کنند. روس ها در این بازی به مراتب ماهرتر از آمریکایی ها هستند و فعلا از ظواهر امر این گونه برمی آید که تاکنون پوتین در صفحه شطرنج اوراسیا ماهرانه تر از تیم اوباما از مهره اوکراین برای مات کردن رقبای خود در بروکسل و البته واشنگتن استفاده کرده است.

اروپام 9330 : آذین صحابی