یارکشی های سیاسی در گیر و دار کشمکش های اوکراین

نخستین دور از گفت و گوهای چهارجانبه اوکراین، آمریکا، روسیه و اتحادیه اروپا در حالی بیست و هشتم فروردین ماه در ژنو برگزار شد که روسیه از یک سو و غرب (آمریکا و اتحادیه اروپا) از سوی دیگر مشغول یارگیری های مرسوم در هر گونه بحران بین المللی هستند.

پس از آنکه «ویکتور یانوکوویچ» رییس جمهوری وقت اوکراین، در آذرماه 1392 به دلیل وقفه های پیاپی اتحادیه اروپا برای واگذاری 15 میلیارد دلار وام به آن کشور چهار سال پس از ارایه درخواست، از امضای توافقنامه همکاری تجاری با اتحادیه اروپا که فقط 610 میلیون یورو کمک مالی را پوشش می داد، سر باز زد اعتراض مخالفان در خیابان ها و میدان استقلال کی یف کلید خورد.

به هر روی، پیشنهاد کمک 15 میلیارد دلاری «ولادیمیر پوتین» رییس جمهوری روسیه خاطر یانوکوویچ را برای چیرگی بر بحران مالی آرام کرد.

ار سوی دیگر، حضور بسیاری از مقام های آمریکایی و اروپایی در میان تحصن کنندگان خیابانی، به مذاق مخالفان خوش آمد و به خروج یانوکوویچ از کشور در سوم اسفندماه پارسال انجامید.

با این همه، برگزاری همه پرسی بیست و پنجم اسفندماه 1392 برای جدایی شبه جزیره کریمه به عنوان تنها بخش خودمختار اوکراین و پیروی مردم برخی شهرهای شرقی از همین خواسته، تنش ها میان مسکو و کی یف به پشتیبانی واشنگتن و کشورهای اروپایی را تداوم بخشیده است.

در این میان، ناآرامی های اوکراین گرچه شهروندان روس تبار را رو در روی دیگر اوکراینی ها قرار داد و تلی از ویرانی و آتشی زیر خاکستر را بر جای گذارد اما بر کشورهایی مانند ترکیه و همسایگان آن، چین، هند و برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی، مولداوی، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و... تاثیر گذاشته و سودهایی را نیز برای آنها به همراه داشته است.

** ترکیه و معادلات منطقه ای؛ انتقال گاز و پنهان سازی ناآرامی ها

ترکیه از یک سو برای واردات نیمی از گاز خود به روسیه وابستگی دارد و از سوی دیگر درگیر تعهدهای خود به ناتو است.

گرچه پیشینه بروز 17 جنگ بین ترکیه و روسیه تزاری طی سال های 1568 تا 1917 میلادی نوعی ترس تاریخی از مسکو را در دل ترک ها نهادینه کرده است اما همجواری و مسائل منطقه ای اهمیت روابط آنکارا با مسکو را بیش از پیش می کند.

آنکارا به سبب «کنوانسیون مونترو» از سال 1936 میلادی (1315 خورشیدی) نظارت کامل بر تنگه های خود مانند بسفر و داردانل را برای فراهم ساختن دسترسی کشورهای غیرساحلی به دریای سیاه بر عهده داشته است و از این منظر اهمیت زیادی برای همه طرف های درگیر در اوکراین به ویژه مسکو، واشنگتن و ناتو دارد.

به نظر می رسد ترکیه بازی دوگانه خود در موضوع اوکراین را با سکوت همراه کرده است و حتی با وجود حضور تاتارهای ترک تبار در شبه جزیره کریمه که بسیاری از آنان با پیوستن به روسیه مخالف هستند، موضع ویژه ای در این زمینه نگرفته است.

آنکارا همچنین با توجه به گرایش شدید خود برای پیوستن به اتحادیه اروپا، ممکن است در آینده به منظور بالا بردن جایگاه خود، پلی برای انتقال گاز جمهوری آذربایجان، جمهوری ترکمنستان و حتی جمهوری اسلامی ایران شود؛ به ویژه آنکه وزیر صنعت، معدن و تجارت جمهوری اسلامی ایران بیست و پنجم فروردین ماه در گفت و گو با نشریه آلمانی«هندلزبلات»، پیشنهاد تامین گاز اروپا را مطرح کرد.

آنگونه که تارنمای رادیو دولتی «صدای روسیه» هشتم فروردین ماه نوشت: «اروپا 150 میلیارد مترمکعب گاز نیاز دارد» و تصمیم روسیه برای افزایش قیمت گاز صادراتی خود به اوکراین تا 485 دلار برای هر مترمکعب، دوباره چشمان رهبران اروپا را از تکرار رخداد قطع گاز روسیه در سال 1384 نگران کرده است.

دولت ترکیه همچنین پس از فراز و نشیب های سیاسی بسیار طی ماه های گذشته و با توجه به انتقادهای داخلی از عملکرد خود در موضوع هایی مانند سوریه که واکنش های منفی مقام ها و رسانه های منطقه ای و غربی را به همراه داشت، پررنگ شدن مساله اوکراین را به سود خود می بیند؛ به ویژه آنکه موضوع سوریه آنگونه که تارنمای شبکه خبری «المنار» لبنان بیست و دوم فروردین ماه درباره گفته های رییس جمهوری آمریکا در سفر به عربستان سعودی نوشت به جایگاه سوم برنامه های واشنگتن تنزل یافته است.

همین امر گرچه به سوء استفاده گروه های مخالف سوری و تکفیری ها برای دست زدن به اقدام های تروریستی (دهشت افکنانه) مانند استفاده از سلاح شیمیایی در استان «حماء» انجامیده اما به هر روی توجه واشنگتن به این موضوع و فشارهای احتمالی آن کشور به ترکیه برای هر گونه واکنش یا ورود احتمالی به سوریه کاهش یافته است؛ امری که فضای لازم را برای تنفس به آنکارا می دهد.

همچنین پای آنکارا آنگونه که روزنامه «راسیسکایا گازتا» ارگان دولت روسیه، بیستم فروردین ماه نوشت به موضوع گفت و گوی نمایندگان مجتمع «یوژنویه» در ترکیه با چینی ها باز شده است. این مجتمع مستقر در شهر «دنپروپتروفسک» اوکراین، نیرومندترین موشک های بالستیک قاره پیمای جهان موسوم به وئوودا- 36 ام2 (یا ساتانا) را طراحی کرده و ساخته است.

** ملاحظه کاری چین و راهبرد «حرکت در سکوت»

پارسال مسکو و کی یف توافق کردند چین در ازای سرمایه گذاری در اوکراین 15 سال غله از این کشور دریافت کند اما هفتم اسفندماه 1392 خبرگزاری دولتی «اونیان» اوکراین از شکایت سه میلیارد دلاری چین علیه کی یف بابت خرید غلات به «دادگاه داوری لندن» خبر داد؛ زیرا کی یف غلات مورد نیاز را به کشورهای دیگر بجز چین داده بود.

وضع دولت موقت اوکراین به گونه ای است که به نوشته راسیسکایا گازتا، «اگر پکن در برابر طلب چندین میلیاردی خود پیشنهاد کند، می تواند همه اسناد فنی و فناوری های ساخت موشک نیرومند ساتانا را دریافت کند».

چین گرچه به عنوان شریک راهبردی روسیه و همراه آن در شورای امنیت سازمان ملل متحد جبهه ای رو در روی آمریکا تشکیل می دهد اما در موضوع اوکراین اعلام کرد در امور داخلی این کشور- به عبارت بهتر در نزاع شرق و غرب- دخالت نمی کند.

پکن همچنین با تاکید بر اینکه تحریم ها علیه روسیه فقط به تنش ها می افزاید، یافتن یک رهیافت سیاسی را راه حل مشکلات می داند؛ موضعی که گرچه با استقبال روسیه همراه بوده اما ممکن است مسکو را به سوی یافتن جایگزین های دیگری برای چین رهنمون کند.

با این همه، خلاء ناشی از تحریم روسیه در بازارهای جهانی به سود چین تمام خواهد شد. حتی اوکراین نیز ممکن است برای جبران بدهی سه میلیارد دلاری خود، درهای تجارت را به سوی غول شرقی باز کند.

از سوی دیگر، موضوع پیوستن کریمه به روسیه شمشیری دولبه برای چین است. پکن می تواند این امر را بهانه ای برای پایان دادن به اختلاف های خود با ژاپن بر سر جزایر مورد اختلاف «دیائویو» (مشهور به «سنکاکو» نزد توکیو) قرار دهد اما پیاده سازی این الگو برای تایوان، تبت، «سین کیانگ»، «اویغور» یا هنگ کنگ را به هیچ روی بر نمی تابد.

چهاردهم فروردین ماه تارنمای شبکه خبری «بی. بی. سی» نوشت: دایره تبلیغات حزب کمونیست با فرستادن دستوری به تحریریه نشریات و رسانه ها آنها را نسبت به هر گونه قرینه سازی میان وضعیت کریمه و تایوان و تبت برحذر داشت.

به هر روی، به نظر می رسد با توجه به منافع در هم تنیده چین و روسیه در عرصه جهانی، در موضعی دورتر از غرب قرار می گیرد که می تواند راهی برای فرار مسکو از چنگال تحریم ها باشد؛ امری که به سود پکن نیز خواهد بود.

خبر بیست و پنجم فروردین ماه خبرگزاری روسی «ایتارتاس» درباره سفر رییس جمهوری روسیه به چین در اردیبهشت ماه و نهایی شدن قرارداد انتقال گاز به آن کشور نیز نشان می دهد چین در میانه درگیری کشورهای مهم شرق و غرب، به عنوان در اختیار دارنده بخشی از گلوگاه انرژی مسکو برای خود اعتبار ویژه ای دست و پا کرده است.

** هند، ژاپن و کشورهای آسیای جنوب شرقی؛ راه فرار روسیه از تحریم ها

هند چندین سال است برای افزایش توانمندی های خود در عرصه انرژی می کوشد. پارسال نیز سیزدهم دی ماه وزیر نفت و گاز طبیعی این کشور اعلام کرد موانع موجود از سر راه واگذاری امتیاز استخراج 54 بلوک نفتی و گازی برداشته شده است.

به گفته او، هند پس از حفر موفقیت آمیز نخستین چاه گاز شیل در ایالت «گجرات» برای استخراج 20 تریلیون فوت مکعب گاز، به اقدام های مشابهی در منطقه دست خواهد زد تا به منبعی تازه دست یابد که چشم اروپاییان به دنبال آن است.

از سوی دیگر پنجم فروردین ماه خبرگزاری «پی. تی. آی» هند با اشاره به دیدار رییس بزرگ ترین شرکت نفتی روسیه با مشاور وزیر نفت و گاز طبیعی هند در دهلی نو نوشت: روسیه پیشنهاد کرده است ذخایر نفتی خود را به هند منتقل کند و شرکت ملی نفت و گاز این کشور هم در عملیات استخراج از 9 پایگاه نفت و گاز در دریای شمال و یک پایگاه در دریای سیاه همکاری هایی داشته باشد.

رییس شرکت «روس نفت» که سالانه 200 میلیون تن نفت خام تولید می کند، اعلام کرد «ما به دنبال تامین نفت خام برای پالایشگاه های هند نیز هستیم». یک مقام هندی هم گفت: ممکن است خط لوله ای برای انتقال نفت خام از روسیه کشیده شود.

رییس شرکت روس نفت پیش از آن نیز برای گسترش روابط به ژاپن رفته بود.

در کنار اینها می بینیم توافقنامه ساخت پروژه واحدهای 3 و 4 نیروگاه هسته ای «کودانکولام» در جنوب هند به ارزش 33میلیارد روپیه پس از سال ها بین مسکو و دهلی نو امضا شد. بنابراین برای کشوری که می خواهد تا پایان سال 2032 میلادی با استفاده از انرژی اتمی بیش از 62 هزار مگاوات برق تولید کند، روسیه ارایه دهنده خوبی برای خدمات و دانش بایسته آن خواهد بود.

بنابراین به نظر می رسد با توجه به ملاحظات چین برای همکاری با روسیه در موضوع اوکراین و پیامدهای آن، مسکو به سوی دیگر کشورهای منطقه آسیای جنوب شرقی رفته است.

**مولداوی و گسترش روابط با اتحادیه اروپا

مولداوی به عنوان یکی از متحدان ناتو و همسایه با اوکراین در سال 1370 از روسیه جدا شد و با توجه به گرایش های خود به سوی غرب می خواهد پیمان همکاری با اتحادیه اروپا را (مشابه دولت موقت اوکراین) امضا کند.

با این همه، مولداوی نگرانی های دیگری نیز دارد: برخی مقام های منطقه «ترانس نیستریا» که در سال 1369 اعلام استقلال کرد و از سال 1371 با نام جمهوری «پریدنسترویه» (Pridnestrovie) مشهور است، زمزمه هایی برای پیوستن به روسیه (مانند کریمه) سر داده اند.

هنوز برخی تسلیحات نظامی روسیه که باید در سال 1382 از پریدنسترویه بیرون می رفت همچنان در منطقه هست و نیروهای حافظ صلح روس، مولداویایی و محلی در آنجا حضور دارند؛ امری که مقام های مولداوی بر خلاف بزرگان محلی بارها از آن ابراز ناراحتی کرده اند.

حواس مسکو هم به شهروندان روس تبار این منطقه است به طوری که نهم فروردین ماه رییس جمهوری روسیه، در گفت و گو با همتای آمریکایی خود تاکید کرد: «در نتیجه محاصره پریدنسترویه، این منطقه با مشکلات اقتصادی و بازرگانی روبرو شده است».

نگرانی ها درباره حرکت های آتی روسیه سبب شد آنگونه که سوم فروردین ماه تارنمای رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (تی. آر. تی) نوشت: فرمانده ارشد ناتو هشدار دهد: «روسیه به جدایی کریمه از اوکراین بسنده نمی کند و درصدد تجزیه منطقه ترانس نیستریا از جمهوری مولداوی خواهد بود».

از این رو، به نظر می رسد مقام های مولداوی با ترس از تهدیدهای مسکو، به دامان غرب بیفتند و حتی در آینده به عنوان متحد ناتو، سرزمین خود را برای استقرار سامانه پدافند موشکی در اختیار اروپا و آمریکا قرار دهند. خبر پانزدهم فروردین ماه نشریه آلمانی «اشپیگل» درباره «برنامه ریزی ناتو برای تنظیم سند همکاری نظامی و امنیتی با مولداوی، ارمنستان و جمهوری آذربایجان» این امر را تایید می کند.

** جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در میانه یارکشی های مسکو و غرب

باکو با توجه به دسترسی به منابع گازی و نفتی گسترده و گرایش به انتقال داشته های ترکمنستان از خاک خود به ترکیه می کوشد در تامین نیاز اروپا به انرژی سهمی داشته باشد.

با وجود تعاملات نظامی جمهوری آذربایجان و ناتو، باکو از خودداری این سازمان برای ورود به موضوع «قره باغ» رضایت چندانی ندارد؛ موضوعی که در سوی دیگر آن ارمنستان به پشتوانه روسیه ایستاده است.

در این میان، ارمنستان نیز به دنبال بالا گرفتن تنش ها و در صورت به میان کشیده شدن پای جمهوری آذربایجان به درگیری های اوکراین، از توجه های ویژه کرملین برخوردار خواهد شد تا مسکو در میانه یارگیری ها، کشوری را چسبیده به آذربایجان و ترکیه همراه خود داشته باشد.

در برابر، مقام های گرجی جدا از خاطره تلخ گرجستان از لشکرکشی سال 1387روسیه و به رسمیت شناختن استقلال جمهوری های اوستیای جنوبی و آبخازیا، به عنوان متحدی برای ناتو برای بالا بردن توانمندی های نظامی خود به کمک های آن سازمان چشم دارند.

غرب نیز به دنبال بالا گرفتن اختلاف ها با روسیه بر سر اوکراین بار دیگر گرجستان را در نظر خواهد گرفت و حتی انتظار می رود درخواست این کشور برای امضای توافقنامه تجاری با اتحادیه اروپا با لبخند عمیق تر رهبران غربی پاسخ گیرد.

** جمع بندی

نگاهی به برخی کشورهای شرق اروپا و خاورمیانه تا آسیای مرکزی و جنوب شرقی نشان می دهد موضوع اوکراین از سطح یک بحران سیاسی داخلی، دامنه ای فراتر یافته و حتی 2 طرف اصلی درگیر در آن یعنی غرب (آمریکا و اتحادیه اروپا) و روسیه از هم اکنون برای بر هم زدن توازن میدان به نفع خود، به یارگیری مرسوم در روابط بین الملل پرداخته اند.

در این میان، روشن است کشورها بر پایه عقلگرایی و منفعت سنجی، موضعی را بر می گزینند تا بیشترین بهره را از فرصت پیش آمده در حاشیه درگیری بر سر اوکراین ببرند.

غرب و روسیه نیز با توجه به آگاهی از خواسته ها و آرزوهای کشورهای مورد نظر خود، امتیازدهی به این کشورها را در معادله هزینه- فایده قرار خواهند داد و پس از سبک و سنگین کردن آن، برای کشیدن یار تازه به دایره هواداران خود تصمیم می گیرند.

از مریم مسعود- گروه تحقیق و تفسیر خبر

تحقیق**1961**1358