تحقق شهروندی؛ نیازمند برنامه ریزی بلندمدت

امام علی علیه السلام می فرماید: خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خودش مقدم دانسته است پس هرکه حقوق بندگان را رعایت کند این امر به ادای حقوق خداوند منجر خواهد شد (1).

احترام به حقوق دیگران و احساس مسوولیت و تعهد در برابر افراد جامعه و مواهبی که خداوند به بشر عنایت کرده است همواره مورد تاکید ادیان الهی بوده و در دین اسلام نیز بسیار به آن سفارش شده است. این موضوع امروزه با عنوان «شهروندی» (Citizenship) مورد توجه بسیاری قرار گرفته است؛ موضوعی که بر داشتن حقوق برابر و عادلانه برای افراد جامعه تاکید دارد.

مفهوم شهروندی از بار معنایی و گستره زیادی برخوردار بوده به طوری که امروزه به طور عام، بین مردم و ادبیات کوچه و بازار و به طور خاص در ادبیات اندیشمندان و سیاستمداران رواج یافته است و بسیار زمزمه می شود.

** شهروندی؛ مفهومی نوپدید

شهروندی یکی از فرآیندهای تعریف شده در جامعه مدرن و به عنوان منزلتی اجتماعی در نگرش به جامعه مدنی است که به موجب آن امکان برخورداری از حقوق عادلانه برای افراد جامعه فراهم می شود.

در این زمینه «سید یعقوب موسوی» جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه «الزهرا»، در گفت و گو با ایرنا می گوید: شهروندی یکی از مفاهیم نوین ادبیات اجتماعی با ابعاد حقوقی، شهری، سیاسی و... است و تا چند دهه پیش مفهومی ناآشنا در جهان به شمار می رفت.

وی با اشاره به گسترده بودن این مفهوم ادامه می دهد: تعریف شهروند در شهر معنای خاصی می یابد و کسی که در شهر زندگی می کند دارای حقوق اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، زیست محیطی و خدمات شهری مشخصی بوده و باید از سرپناه مناسب، دسترسی آسان به امکانات برای تامین نیازهای اولیه و خدمات عمومی برخوردار باشد. این حقوق در صورتی اجرا می شود که افراد به بایسته های زندگی شهری مانند رعایت حقوق دیگران پایبند باشند و وظایف شهروندی خود را نسبت به نهادهای حقوقی رسمی و غیر رسمی به جا آوردند.

تحقق شهروندی در جامعه نیازمند این است که افراد یک جامعه از همه حقوق مدنی و سیاسی خود آگاهی داشته و از آن برخوردار بوده و به فرصت ها و امکانات اجتماعی و اقتصادی زندگی دسترسی آسان داشته باشند. افزون بر این، فرهنگ و اخلاق شهروندی بین افراد یک جامعه درونی شده است تا مردم از زندگی همراه با امنیت، سلامت و آسایش در جامعه برخوردار شوند.

مفهوم فرهنگ و حقوق شهروندی تفاوت هایی با هم دارند که «امیرمسعود امیرمظاهری» عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در این باره به ایرنا می گوید: فرهنگ دربرگیرنده مجموعه ارزش ها، هنجارها، کنش ها، نمادها و روحیات مشترکی است که برای تنظیم روابط اجتماعی زندگی فرد در شهر تعیین شده و از این رو زندگی شهری دارای بایسته ها و انتظاراتی است که کنشگران باید متناسب با آن رفتار کنند.

به گفته او، حقوق شهروندی نشان دهنده یک سری تکالیف دوسویه بین مردم و سازمان ها و نهادها در شرایط وجود تعادل و نظم اجتماعی است. ازسوی دیگر تکالیف شهروندی مواردی است که افراد به واسطه زندگی در جامعه نوین به رعایت آنها ملزم هستند.

امیرمظاهری مولفه های حقوق شهروندی در جامعه را احترام گذاشتن به یکدیگر، حفظ حریم شخصی، مسوولیت پذیری و مشارکت اجتماعی، پاسخگویی، اعتماد، برابری همه افراد در برابر قانون و... برشمرده و می گوید: با توجه به این که بیشترین جمعیت جامعه ما در رده سنی جوان هستند باید سعی کنیم با آموزش، الگوسازی و شکل دهی بسترها و ساختارهای اجتماعی مناسب و بهره گیری از استعدادهای جوان، شهروندانی سالم را در جامعه پرورش داده و چشم انداز روشنی همراه با امید و نشاط برای جامعه ترسیم کنیم تا کنشگران اجتماعی اهتمام و مسوولیت پذیری اجتماعی بیشتری را در قبال حقوق شهروندی و منافع جمعی آتی داشته باشند.

موسوی نیز با اشاره به پیوند ویژه بین حقوق، فرهنگ و اخلاق شهروندی بر این باور است که این مفاهیم با وجود داشتن شباهت ها، معانی و مفاهیمی خاص خود دارند.

به گفته او، زمانی که از فرهنگ سخن می رود منظور فضای اجتماعی، تعاملی و ادراکی برای همه شهروندان با درک متقابل از همزیستی، رعایت حقوق عام، مشترک و جاری بین آحاد جامعه است. اخلاق شهروندی نیز به رعایت قوانین وضع شده و هنجارهای ویژه شهری در فضای زیستی و حقوق مشترک شهری و رعایت آنها از سوی شهروندان اشاره دارد. از سوی دیگر شهروند را داریم که دارای حقوق و وظایف ویژه ای است که در یک الگوواره (پارادایم) فرهنگی امکان بروز پیدا می کند.

مقوله شهروندی با فرهنگ یک جامعه گره خورده و از آنجا که فرهنگ هر کشوری، ناشی از هویت ویژه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن جامعه است از این رو شهروندی نیز با توجه به این ابعاد در جوامع گوناگون تعاریف متفاوتی به خود می گیرد.

** آموزش کلید تحقق مشارکت

آموزش حقوق و فرهنگ شهروندی یکی از موضوع های مهم در برنامه های توسعه کشور بوده و به دنبال آن، تلاش دستگاه ها و سازمان های مسوول، آگاهی دادن به مردم درباره حقوق و وظایف شهروندی و به طور کلی افزایش فرهنگ شهروندی در جامعه بوده است.

در این پیوند، «جلال رفیع» مدیرکل اداره آموزش های شهروندی شهرداری تهران، با اشاره به اهداف و برنامه های این اداره کل به ایرنا می گوید: توسعه آموزش های شهروندی، نهادینه کردن الگوهای متعالی در اخلاق و رفتار شهروندان، سرعت بخشیدن تبدیل جمعیت شهرنشین به شهروند، ایجاد فرصت های آموزشی یکسان برای شهروندان و کاهش چالش های مدیریت شهری با شهروندان از راه افزایش آگاهی قشرهای اجتماعی از مهمترین اهداف فرهنگی و اجتماعی این اداره به شمار می روند.

رفیع می افزاید: مهمترین مشکلات ما در این زمینه کمبود آگاهی شهروندان از حقوق و وظایف خود در شهر است که بسیاری از مشکلات شهری مانند آلودگی هوا، تخریب اموال عمومی شهری، ترافیک و... را دامن می زند.

آموزش شهروندی، زمینه و بستر مناسب را برای ایجاد شهروند خوب و نمونه، برقراری نظم و امنیت و همچنین تعالی ارزش ها و باورهای اجتماعی در قالب فرهنگ یک جامعه انسانی فراهم می کند.

امیرمظاهری با اشاره به نقش پررنگ خانواده، نهادها و دستگاه های آموزشی در این زمینه می گوید: این مراکز در کنار وسائل ارتباط جمعی، نقش مهمی را در آموزش حقوق شهروندی بر عهده دارند. برای نمونه، رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی توسط والدین، شاید بهترین روش برای درونی کردن این قوانین و بازتولید رفتارهای شهروندی در کودکان به شمار رود.

موسوی نیز با تاکید بر حقوق شهروندی می افزاید: حقوق شهروندی جایگاه ویژه ای در شهر دارد و بین افراد جامعه مشترک است. اجرای این حقوق و رعایت آن از سوی افراد جامعه به شناسایی و آگاهی مردم از آن بر می گردد. شهروندی که می خواهد به حقوق خود برسد باید دیگران را در رسیدن به حقوق خود یاری کند و کسی که حقوق دیگران را نادیده انگارد در وهله نخست، حقوق خود را در جامعه پایمال می کند.

به عقیده او، زمانی که در جامعه آزادی های مدنی و فرهنگی افراد و گروه های اجتماعی در سطح خرد و کلان سلب شود این محدودیت ها دامنگیر همه افراد شده و جامعه را به انحراف می کشاند. از این رو باید امکان گسترش حقوق شهروندی مدنی در جامعه فراهم شود تا بتوان با ایجاد فضای فرهنگی متعامل بسترهای رشد شهروندی را در جامعه آماده کرد.

مدیرکل اداره آموزش های شهروندی شهرداری تهران نیز الگوسازی مناسب، آموزش و آگاهی دادن را مهمترین روش برای پرورش شهروندان سالم دانسته و می گوید: ما باید شهروندان را با حقوق و تکالیف شهروندی خود مانند برخورداری از سرانه های شهروندی و راه های دستیابی و برخورداری از حقوق شان آشنا کنیم.

وی مهمترین هدف آموزش های شهروندی در جامعه را افزایش مشارکت شهروندان در اداره شهر ارزیابی کرده و می افزاید: نخست باید مردم را از حقوق خود و مطالبه امکانات زندگی شهری آگاه کرده و در گام بعدی، آنان را به مشارکت و داشتن احساس مالکیت و مسوولیت در حوزه های مادی و غیرمادی زندگی شهری ترغیب کنیم.

** جامعه نیازمند شهروندباوری

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا رعایت نشدن اخلاق و حقوق شهروندی در جامعه را یکی از مشکلات حوزه شهری برشمرده و می گوید: در شرایطی که نظام اجتماعی با انواع تلاطم ها، تعارض های اجتماعی و فرهنگی روبرو بوده و مناقشات فراوانی در زمینه رعایت حقوق شهروندی در جامعه وجود دارد نمی توان تحقق اخلاق و حقوق شهروندی را در جامعه انتظار داشت.

موسوی می افزاید: با وجود اینکه سال ها از انقلاب اسلامی می گذرد و شمار تحصیلکرده های جامعه افزایش یافته و به نوعی در جهت توسعه حرکت کرده ایم، این پرسش ایجاد می شود که چرا آمار افراد معتاد و بیکار و زندانیان جرایمی چون قتل و دزدی افزایش و سرمایه و اعتماد اجتماعی جامعه کاهش یافته کرده است.

وی ریشه این مشکلات را شکوفا نشدن جاذبه ها و سرمایه های فرهنگی در جامعه بیان کرده و ادامه می دهد: در جامعه ما از سرمایه های فرهنگی به درستی استفاده نمی شود که این موضوع نیز به وضع شهروندنگری، شهروندباوری و شهروندسازی بر می گردد. شهرهای بزرگ کشور با مشکلات زیادی روبرو بوده و از جمله آنها، مدیریت نگاه و دیدگاه شهروندباوری است یعنی ما باید حقوق شهروندی را به رسمیت شناخته و اراده شهروندپروری را در خود به وجود آوریم. نیت و عمل ما هم باید بر پایه داشتن جامعه شهروندمحور باشد.

شهروندی در دوره معاصر، دارای جذابیت بالایی بوده به طوری که موضوع های گوناگون اجتماعی مانند فقر، مردمسالاری، مشارکت زنان، توسعه و محیط زیست از منظر شهروندی مورد تحلیل قرار می گیرد.

امیرمظاهری تاکید دارد «گام اول تحقق شهروندی آگاهی دادن به افراد جامعه و آشنا کردن آنان با حقوق و وظایف شهروندی است. بسیاری از افراد با حقوق خود و چگونگی دستیابی به آن در رویارویی با سازمان های دولتی و عام المنفعه آشنایی نداشته و از این رو سازمان ها نیز به شکل مناسب پاسخگوی آنان نیستند. از این رو، کنشگران در تعامل با این سازمان ها به سردرگمی و حتی احساس بی قدرتی دچار می شوند و نمی دانند برای گرفتن حق خود و پیگیری مطالبات خود چگونه اقدام کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی می افزاید: گام بعدی پس از آگاهی دادن، توجه کردن به ایجاد سازوکارهایی است که باعث برانگیختن توجه کنشگران نسبت به موضوع حقوق شهروندی می شود.

** نقش الگوبخش نخبگان

اگر سازمان ها و ادارات از افراد بخواهند که قانون را رعایت کرده ولی آنان خود را به رعایت آن قوانین ملزم ندانند در بلندمدت پیامدهای منفی و نامناسبی برای جامعه ایجاد می شود. برای نمونه، برخی قراردادهای کاری افراد با سازمان ها و ادارات گوناگون، در عمل به صورت یک طرفه بوده و فقط افراد به دادن تعهد و رعایت قوانین ملزم هستند؛ در حالی که طرف دیگر از بسیاری از مسوولیت های خود چشم می پوشد و فقط منافع کارفرمایان را مهم می داند. به به گفته عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا، بخشی از اراده شهروندپروری در حوزه عمل مسوولان و تقویت حقوق نظام مند شهروندسالاری قرار گرفته و بخشی نیز به مدیریت کلان، متوسط و خرد اقتصادی و فرهنگی و در حوزه کار رسانه ها به ویژه رادیو و تلویزیون و تقویت روحیه و شخصیت شهروندی در افراد جامعه باز می گردد.

موسوی با اشاره به تاثیرگذاری نخبگان جامعه اعم از استادان دانشگاه، روحانیان، هنرمندان و گروه های مرجع می افزاید: نخبگان الگوهای افراد جامعه هستند و باید با رعایت حقوق و هنجارها و احترام به ارزش های اجتماعی زمینه های اجرا و تحقق کامل حقوق و اخلاق شهروندی را در جامعه فراهم کنند.

** جمع بندی پایانی

یکی از ویژگی های حقوق شهروندی این است که جامعه را به صورت طبقاتی نگاه نمی کند و از این منظر به گسترش برابری های اجتماعی و اقتصادی کمک کرده و جامعه را به سمت تحقق آرمان های انسانی هدایت می کند.

مدیرکل اداره آموزش های شهروندی شهرداری تهران، آموزش شهروندی را برنامه ای فرهنگی و اجتماعی می داند که باید بدون تبعیض و به صورت یکسان به وسیله بخش های گوناگون به ویژه از کودکی در جامعه نهادینه شود.

رفیع، برگزاری جشنواره های آموزش ترویجی و همایش های گوناگون، طرح شهردار مدرسه، برنامه های فرهنگسراهای محله، طرح شهر در دست بچه ها، طرح شهروند دیجیتال، تهیه هزاران لوح فشرده فرهنگی و محصولات رسانه ای در زمینه آموزش های شهروندی با موضوع های حفظ محیط زیست، آپارتمان نشینی و حمل و نقل عمومی را به عنوان برنامه ها و اقدام های معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران برای نهادینه کردن فرهنگ شهروندی عنوان می کند.

وی می افزاید: بیشتر مشکلات ما در مجموعه شهر، در مسائل اجتماعی و فرهنگی ریشه دارد و از این رو، تلاش ما این است که با برنامه های آموزشی و فرهنگی در زمینه های گوناگون به ویژه شهروندی، مشارکت شهروندان را در مدیریت شهری افزایش دهیم.

رفیع یادآوری می کند «برنامه های فرهنگی و اجتماعی در بلندمدت به بار می نشیند و نباید انتظار داشته باشیم در زمان کوتاهی به ارزیابی کامل دستاوردها و پیامدهای این برنامه ها برسیم. با این وجود در مقایسه با 10 سال گذشته، مشارکت شهروندان در شهر بالا رفته است و شهروندان ما در مجموعه شهر، مسوولانه تر رفتار می کنند».

با این همه، حقوق، اخلاق و فرهنگ شهروندی هنوز در جامعه ما به خوبی شناخته شده نیستند. با وجود اینکه حقوق شهروندی به صورت یک منشور توسط دولت نگاشته شده و چندین دستگاه و نهاد دولتی و غیردولتی برای آموزش های شهروندی و آشنا کردن مردم با اخلاق و وظایف شهروندی فعالیت دارند اما رعایت نکردن حقوق افراد و بروز مسائلی مانند آلودگی های زیست محیطی، ترافیک، تخریب کنترل نشده اشیا و آثار فرهنگی باارزش یا اموال عمومی (وندالیسم) و... موضوعی است که بسیار به چشم می خورد.

جامعه امروز ایران جامعه ای شهری است به این معنا که بیش از نیمی از جمعیت کشور در شهرها سکونت دارند و اداره کردن چنین گستره ای فقط با اجبار ممکن نیست و همت و تلاش مردم و مسوولان را می طلبد.

تحقق حقوق شهروندی نیز به عنوان موردی ضروری که برای برقراری عدالت، حفظ حیثیت شهروندان و رشد اخلاقی آنان، افزایش رفاه، ترویج همزیستی مسالمت آمیز و رفع تبعیض در جامعه تدوین شده است با حرف و اندرز میسر نمی شود و نیازمند بسترسازی و برنامه ریزی مناسب است.

از آنجا که احترام به قانون در شهرها به عنوان سازوکاری تعادل بخش و نظم آفرین عمل می کند و به توانمندی شهری و استحکام پایه های شهروندی در جامعه کمک می کند، گسترش فرهنگ شهروندی و رعایت و پیاده سازی کامل حقوق انسانی در جامعه باید در پوشش برنامه ای بلندمدت دیده شود که با توجه به برنامه های اعلام شده از سوی دولت و آموزش هایی که در رسانه ها، مراکز، دستگاه ها و سازمان های دولتی و غیردولتی داده می شود امید است تحقق کامل حقوق و فرهنگ شهروندی در کشور صورت پذیرد.

------------------

(1) غررالحکم، به نقل از میزان الحکمه، ج2/480.

از فاطمه دوله - گروه تحقیق و تفسیر خبر

تحقیق**ف.د**1961**1358