سایۀ پوتین بر بحران اوکراین

دکتر سعید خالوزاده

تنش در روابط بین اوکراین با اتحادیه اروپایی طی هفته های اخیر شدت یافته است. استعفا دولت آزاروف بیانگر وخامت اوضاع است. در این میان روسیه بعنوان کشور بزرگ همسایه اوکراین نقش مهمی در هر گونه توافق بین اتحادیه اروپایی و اوکراین دارد. از طرفی، ادامه رویکردهای غربگرایانه کی یف بر محور امضای موافقتنامه گمرکی با اتحادیه اروپا و واکنش تند مسکو به آن در روزهای اخیر نشان می دهد که روسیه برای اعمال فشار بیشتر به غرب و کی یف آماده می شود. حجم مبادلات 40 میلیارد دلاری اوکراین با اتحادیه اروپایی که تقریبا اندازه حجم تجارت با روسیه است این کشور را در موقعیت مهم ژئوپلیتیکی و اقتصادی برای روسیه و اتحادیه اروپایی قرار می دهد. اوکراین حد فاصل بین روسیه و اتحادیه اروپایی است و بعنوان کشور بزرگ مرزی از اهمیت فوق العاده ژئواستراتژیکی برای طرفین برخوردار است. در شرایط کنونی و حساسیت هایی که تحولات این کشو رایجاد کرده می توان گفت اوکراین به تنهایی تصمیم گیر در این بحران نیست و مسئله تنها به تصمیمات کیف بستگی ندارد و تحت تاثیر تصمیم هایی هستند که روسیه، اتحادیه اروپا و غرب می گیرند.
یانوکوویچ و پوتین در مسکو توافق‌نامه ای را برای کاهش قیمت گاز صادراتی روسیه به اوکراین امضا کردند. گفته می شود کاهش قیمت گازی که از روسیه به اوکراین می رود از ژانویه ۲۰۱۴ آغاز ‌شده است. روسیه ۱۵ میلیارد دلار در اوکراین سرمایه‌گذاری خواهد کرد که شدیدا مورد نیاز اقتصاد اوکراین است. ویکتور یانوکوویچ، رئیس‌جمهور اوکراین بعد از دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و امضای این قرار داد گفت: ما همه این کارها را انجام داده‌ایم تا اقتصاد و تراز تجاری اوکراین سمت و سوی مثبت پیدا کند. این خطوط اصلی روابط استراتژیک ما با روسیه است.
مقامهای روس از زمانی که رییس جمهوری اوکراین از امضای قرارداد همکاری تجاری با اتحادیه اروپا در روز 21 ماه نوامبر خودداری کرد، از مواضع غرب در قبال کی یف که بر فشار و تهدید استوار شده بود انتقاد کرده و خواستار خودداری از مداخله در امور داخلی اوکراین شدند. ولادیمیر چیژوف نماینده روسیه در اتحادیه اروپا، این اتحادیه را از مداخله در امور داخلی اوکراین برحذر داشت. وی گفت: اتحادیه اروپا باید از مداخله در امور داخلی اوکراین بپرهیزد و این کشور را تهدید به اعمال تحریم نکند. وی سفر چند هفته پیش شماری از مقامهای غربی و اروپایی به کی یف و سخنرانی آنها در جمع تظاهرکنندگان مخالف دولت اوکراین را بمنزله مداخله در امور داخلی اوکراین برشمرد.
اما شرایط بحرانی امروز از آبان ماه گذشته در اوکراین بعد از اینکه اوکراین خواست پیمان همکاری تجاری با اتحادیه‌ی اروپا را امضا کند رخ داد. چند روز پیش از برگزاری اجلاس، ویکتور یانوکوویچ، رئیس‌جمهور اوکراین، اعلام کرد کی یف به دلیل مشکلات اقتصادی، امضای موافقت‌نامه با اروپا را به طور موقت از برنامه خارج می‌کند. دو دلیل مهم دولت را از امضا این موافقتنامه بازداشت. نخست اتحادیه اروپا شرط کرده بود که اگر اوکراین عضو اتحادیه اروپا گردد، باید حتما قید عضویت در اتحادیه تجاری با روسیه را بزند و در اتحادیه روسیه، روسیه سفید و قزاقستان عضو نگردد. این در حالی است که اوکراین وزنه تاثیرگذاری در اتحادیه گمرگی و تجاری بین روسیه و دو کشور دیگر است و می تواند ارزش آن را افزایش دهد. در واقع با مخالفت اتحادیه اروپا با همکاری اوکراین با روسیه و قزاقستان، رئیس جمهور کشور در انتخابی تاریخی قرار گرفت لذا ترجیح داد و البته تحت فشار کرمیلن که قرارداد با اتحادیه اروپا را امضا نکند و از آنزمان مخالفت ها و اعتراضها شروع شد و شاهد دگرگونی ها و تظاهرات مختلف در اوکراین بویژه در شهرهای مختلف بودیم. متعاقبا ابعاد این موضوع گسترش پیدا کرد و عملا خواسته های مردمی بیشتر شد و دولت را در مقابل مردم قرار داد.
بحران اوکراین سه سطع دارد: نخست سطح داخلی و اوکراین است. دوم سطح منطقه ای یعنی بحران بین اتحادیه اروپا و اوکراین است. اهمیتی که اوکراین از نظر ژئوپلتیک برای اتحادیه اروپا دارد موجب شده اگر اوکراین در اتحادیه اروپا عضو گردد در بلند مدت این توسعه حوزه نفوذ اتحادیه اروپا در مرزهای غربی روسیه بسیار حائز اهمیت و تاثیرات ژئوپلیتیکی زیادی بجای می گذارد که مورد قبول روسیه نیست.
در سطح بین المللی نیز این بحران را می توان در رقابت های بین روسیه و امریکا دید. در این شرایط در داخل اوکراین به دلیل رقابت هایی که در سالهای اخیر بین امریکا و روسیه در حوزه های مخلتف چون سوریه، ایران و ماجرای اوستیا جنوبی و آبخازیا رخ داده است، نوعی رقابت جدید بین روسیه و امریکا بوجود آمده است. یعنی حالت تعامل به رقابتی گسترده تبدیل شده است. بنابراین باید گفت اوکراین به تنهایی تصمیم گیر بحران نیست و مسئله تنها به تصمیمات یانوکوویچ بسته نیست و تحت تاثیر تصمیم هایی هستند که اتحادیه اروپا و غرب می گیرند. چنانچه رسما مقامات آلمانی و فرانسوی در تظاهرات های مخالفان شرکت کرده و از این امر حمایت می کنند. امریکایی ها هم به صراحت از این امر حمایت می کنند، لذا رقابت گسترده است.
از نگاه بسیاری بحران کنونی رقابت شدید غرب و روسیه برای جذب کی یف و تلاش دو اتحادیه‌ی روسی (اتحادیه‌ی گمرکی) و غربی (اتحادیه‌ی اروپا) برای همگرا کردن اوکراین با خود و رقابتی تنش‌آور بین روسیه و غرب برای به دنبال خود کشاندن اوکراین است. در این شرایط روس‌ها در قراردادی که با کی یف منعقد کردند پانزده میلیارد یورو از امکانات صندوق رفاه ملی روسیه را به اوکراین واگذار کردند. از طرف دیگر، این امر مورد توافق قرار گرفت که قیمت گاز برای کیف به طور موقت از بیش از ۴۰۰ دلار به ۲۶۸ دلار در هر هزار متر مکعب کاهش داده میشود. اما این گونه توافق‌ها، مورد قبول کشورهای غربی نیست و اعتراض آنها را بدنبال داشته است.
ملاحظه
روسها نگاهی تاریخی به اوکراین دارند و اساسا نمی توانند بدون اوکراین باشند. اوکراین هم نقش ژئوپلیتیک برای روس ها دارد و حائل بین روسیه و اروپاست و ازطرف دیگر بزرگترین خط لوله صادرات گاز روسیه به اروپا از این کشور می گذرد و روسیه نمی تواند اوکراین را فراموش کند و نگاهی بی طرفانه ای به اوکراین داشته باشد. از سوی دیگر هم اوکراین وابستگی شدیدی به اقتصاد روسیه دارد و با 42 میلیارد دلار سطح گسترده مبادلات تجاری با روس ها دارد. لذا روسیه با همه امکانات خود وارد این ماجرا شده تا اوکراین را به هر نحو ممکن حفظ و دولت طرفدار روسیه را در کی یف نگه داشته و از سویی در اتحادیه گمرگی و تجاری که قرار است به اتحادیه اوراسیا بدل شود حضور داشته باشد.
اوکراین بمنزله عمق استراتژیک روسیه است. اهمیت اوکراین در مرزهای غربی روسیه و در همسایگی اتحادیه اروپایی برای مسکو غیرقابل کتمان است. روسیه نمی تواند این کشور را نادیده بگیرد و اجازه دهد به سمت غرب رود. با پیوستن جمهوریهای اقماری روسیه مثل لهستان، چک، مجارستان و بعدها رومانی و بلغارستان به نهادهای غربی از جمله پیمان ناتو و اتحادیه اروپایی طی سالهای گذشته، اینک روسیه به هیچوجه اجازه نخواهد داد تا اوکراین نیز همین روند را طی کند و به نظر میرسد حتی در صورت لزوم دست به مداخله نظامی در این کشور و ورود ارتش در اوکراین خواهد کرد. مداخله نظامی روسیه چند سال پیش در گرجستان و حل و فصل امور بر مبنای مصالح روسیه سابقه ای زنده است که مدت زمان زیادی از آن نگذشته است.

استاد دانشگاه و کارشناس ارشد مطالعات اروپا

5252