دوگانه بحران و امید در شش کانون تحول خاورمیانه

طی سده ها و دهه های اخیر خاورمیانه همواره یکی از مهمترین کانون های تحولات و رخدادها در نظام بین الملل بوده است منطقه ای که طی دوره های مختلف بنا به دلایل و عوامل متفاوت همواره در مرکز توجه قدرت های بزرگ و فرامنطقه ای بوده است. سال 2014 نیز خاورمیانه همچنان روزهای حساس و پر التهابی را سپری می کند اما درک این تحولات و اتفاقات پیش رو بدون آنکه به مهمترین رخدادها و تحولات سال پیشین آن توجه کرد خالی از خلل و اشکال نخواهد بود به همین دلیل در بخش نخست از نوشتار پیش رو بطور مختصر مهمترین تحولات مرتبط با شش کشور خبرسازتر منطقه در سال 2013 مورد بررسی قرار خواهد گرفت:
سوریه؛ همچنان بحرانی منطقه ای با ابعاد بین المللی
مطمئناً اینک مهمترین پرونده و مساله نظام بین الملل تعیین سرنوشت بحران سوریه است بحرانی که سومین سال خود را پس از آغازش را در حال تمام کردن است و طی این مدت با فراز و فرودهای زیادی همراه بوده به نحوی که گاه مخالفین اسد در وضعیت برتر قرار داشته اند و گاه وفاداران به بشار اسد. ورود کشورها و بازیگران مختلف منطقه ای و فرامنطقه ای به این بحران باعث هرچه پیچیده تر شدن این بحران شده است و یکی از نتایج تاسفبار این تعمیق بحران در کنار ویرانی و تخریب گسترده زیرساخت ها و سازه های مختلف این کشور، کشته شدن دست کم 140 هزار نفر و آواره شدن چند صد هزار نفر بوده است بحرانی که هنوز نمی توان پایانی برای آن متصور بود.
مصر، اسلامگرایی از کاخ نشینی تا پشت میله های زندان
مصر دومین آوردگاه انقلابی اجتماعی بود که به «بهار عربی» موسوم شد انقلابی که در فوریه 2011 منجر به سقوط دیکتاتوری سه دهه ای حسنی مبارک شد و همزمان زمینه را برای قدرت گیری سنگر به سنگر اسلامگرایان اخوان المسلمینی فراهم ساخت. اما محمد مرسی رئیس جمهوری جدید این کشور با ارتکاب اشتباهاتی چند و فرو غلطاندن بیش از پیش کشور در بحران، نهایتاً با تظاهراتهای گسترده مخالفانش مواجه شد و با وقوع شبه کودتایی از قدرت خلع و در نتیجه از کاخ ریاست جمهوری راهی زندان گردید اما گویی تندرویی تبدیل به ویژگی عمومی گروههای مختلف مصری شده است چرا که پیش از پایان سال 2013 رسماً دولت موقت مصر، اخوان المسلمین را یک گروه تروریست نامید و آن را منحل اعلام کرد امری که بدیهی است زمینه ساز تداوم بی ثباتی و ناامنی در این کشور طی سال آینده خواهد شد.
ایران، سربرآوردن اعتدال از دل صندوقهای رای
اما ایران یکی دیگر از مهمترین کشورهای منطقه خاورمیانه در سالی که گذشت با انتخاباتی حساس و سرنوشت ساز مواجه بود انتخاباتی که در کمال ناباوری با رد صلاحیت «علی اکبر هاشمی رفسنجانی» یکی از رهبران اصلی انقلاب مواجه شد اما این امر نیز مانع از امید رفرمیست ها برای عدم پیگیری مطالبات تجدیدنظر طلبانه شان نشد و سرانجام حسن روحانی با شعار تدبیر و امید و با حمایت خاتمی، هاشمی و اصولگرایان میانه روی منتقد احمدی نژاد در همان دور نخست ردای ریاست جمهوری را از آن خود کرد. اما مطمئناً مهمترین مساله منطقه ای و بین المللی مرتبط با ایران به مذاکرات هسته ای این کشور با گروه 1+5 بر می گردد؛ مذاکراتی که پس از تغییرات جدید سیاسی، در حاشیه 68مین دوره اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد با دیدار تاریخی ظریف و کری و تلفن اوباما و روحانی کاملاً خبرساز شد و متعاقب آن سه دور مذاکرات فشرده در ژنو بود که سرانجام طرفین را به توافقی مهم و اولیه رساند، توافقی که امید حل دیپلماتیک را در این بحران ،به قول دکتر ظریف غیرضرور، افزایش داده است.
ترکیه در تلاطم بحرانهای داخلی و سردرگمی خارجی
2013 هرچه برای ایران دارای دستاوردهای مثبت سیاسی و دیپلماتیک بود برای همسایه واقع در مرزهای شمال غربی اش ،یعنی ترکیه، سالی بحرانی و توام با اتفاقات و تحولات مختلفی بود که منجموعاً باعث تعدیل و استهلاک قدرت این کشور گردید. در عرصه داخلی مذاکرات صلح موسوم به ایمرالی که از ابتدای زمستان 2013 بصورت علنی مطرح گردید و گامهایی نیز در آن راستا برداشته شد اما در عمل گامهای جدی تری برای آن برداشته نشد و به نوعی در وضعیت نسبتاً ساکنی باقی ماند. اعتراضات فعالان محیط زیست به تغییر کاربری یک پارک قدیمی این کشور هم به بهانه ای برای بروز اعتراضات خشونت آمیز در دست کم 78 شهر این کشور شد و سرانجام سومین بحران مهم داخلی آن در ماه دسامبر روی داد در جایی که تنی چند از وزرا و خانواده ها آنان از سوی قوه قضاییه این کشور متهم به فساد مالی و پولشویی 87 میلیارد یورویی شدند امری که از یکسو باعث دورتر شدن هرچه بیشتر اردوغان از متحد و پدر معنوی اش یعنی فتح الله گولن شد و از سوی دیگر نیز باعث تغییر ده وزیر کابینه گردید. اما عرصه سیاست خارجی هم برای زوج اردوغان - اوغلو چندان خوشایند نبود چرا که در مصر شبه کودتای نظامیان باعث برکناری دولت اخوانی با ریاست جمهوری محمد مرسی شد و این امر عملاً به قطع روابط دیپلماتیک آنکارا - قاهره انجامید و در سوریه نیز تمامی تلاشهای این کشور برای ساقط کردن اسد و یا زمینه سازی برای حمله غرب به آنجا به شکست انجامید.
عربستان در میانه محافظه کاری و سیاست تهاجمی
اما عربستان سعودی دیگر کشور مهم خاورمیانه نیز سال پر تحولی را بخصوص در عرصه سیاست خارجی دنبال کرد. این کشور که طی دهه اخیر بصورت نانوشته ای در سوی دیگر موازنه هویتی شیعه - سنی برابر ایران و متحدانش قرار گرفته است و از این رو در عراق و سوریه سیاست های خاص خود در راستای تضعیف دولت های عمدتاً شیعی و یا نزدیک به ایران را در پیش گرفته است همین روند را هم در سال 2013 ادامه داد و حتی در مصر هم با حمایت مالی و ضمنی که از نظامیان و شخص ژنرال السیسی کرد به نوعی در کنار گذاشتن موقت یک رقیب جدی اخوانی نقش ایفا کرد. سعودی ها در جبهه سوریه هم هرچند از یکسو در اتحاد با مخالفین اسد به سر می برند اما در داخل همین ائتلاف هم سعی بر تقویت گروههای نزدیک به خود کردند و می توان گفت در این زمینه گوی سبقت را از ترکیه ربوده و دست بالاتر را در میان مخالفین عمدتاً رادیکال از آن خود کرده اند. در عرصه سیاست داخلی اما سال 2013 با تحول چندان مهمی روبرو نبود اما برخی جابجایی ها برای تعیین جانشین بعدی ملک عبدالله در این کشور در جریان است که پیش بینی می شود از مهمترین آنها برکناری صعود الفیصل وزیرخارجه کنونی این کشور باشد تا از این طریق راه برای جانشینی فرزند ارشد ملک عبدالله فراهم شود.
عراق همچنان بی ثبات و ناامن
اما عراق دگر کشور مهم خاورمیانه هم چونان سالهای پیشین سالی توام با حوادث و بحران های مختلف را سپری کرد. در این سال تقابل شیعی - سنی میان اعراب بسیار شدیدتر از قبل شد به نحوی که عمده شهرهای دارای جمعیت غالب سنی طول سال گذشته را در تظاهرات و اعتصاب سپری کردند. روابط کردها و دولت مرکزی هرچند با تنش کمتری مواجه بود اما همچنان سرد باقی ماند و کشیده شدن خط لوله نفتی جدید میان اربیل - آنکارا در کنار مساله بودجه باعث افزایش کدورت ها و عدم اعتماد مان طرفین شد. همچنین ناامنی و افزایش حملات تروریستی در این سال یک رکورد جدید برجای گذاشت و طی آن نزدیک به 9 هزار نفر کشته شدند اما سقوط استان الانبار و افتادنش به دست نیروهای داعش (دولت اسلامی عراق و شام) آخرین و مهمترین معضل امنیتی دیگر بود که اعتبار امنیتی و مدیریتی مقامات ارشد عراق از جمله نوری مالکی را بیش از پیش زیر سئوال برد. در اقلیم کردستان هم برگزاری انتخابات چهارم پارلمانی و جایگزینی جنبش گوران بجای اتحادیه میهنی دیگر رویداد مهم این منطقه در سال 2013 بود که می تواند زمینه ساز برخی تغییرات سیاسی طی سالهای آتی در شمال این کشور باشد.
اردشیر پشنگ - پژوهشگر مهمان در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه
لینک این مقاله به زبان کردی در روزنامه کردستان نو